Arsimi i lartë është në trysninë e transformimeve të mëdha. Studimet tregojnë se shumica e Sistemeve të Arsimit të Lartë (SAL) ose kanë pësuar ndryshime transformuese ose ndryshime të rëndësishme, që prekin mënyrën e qeverisjes dhe të financimit të universitetit. Shtysat për këto ndryshime janë nga më të ndryshmet: që nga nevoja për rritjen e efiçencës, konkurrueshmërisë, burimeve financiare, e deri tek ndryshimet e mëdha në fushën dixhitale. Ndër faktorët më të rëndësishëm është ndryshimi paradigmatik, që po shkakton zhvillimi me ritme të shpejta i teknologjisë së lartë e, në mënyrë të veçantë, i komponentëve të teknologjisë së informacionit. Universistetet e kanë parë këtë – në kuadër të shoqërisë së informacionit – përgjithësisht si mundësi për të diversifikuar portofolin e ofertës së tyre dhe mekanizmat e mësimdhënies. Gjithsesi, një tjetër element përbën sfidën reale për universitetin. Përparimi i të ashtuquajturit “revolucioni i katërt industrial” po sjell transformim të qenësishëm të shoqërisë njerëzore e në mënyrë më të posaçme të “punës”. Mbijetesa e universitetit, si një aktor i rëndësishëm në “kapitalizmin konjitiv” varet në masë të madhe se si institucionet e arsimit të lartë do të vetëtransformohen për të mbetur prodhuesit primarë të kapitalit human për shekullin e 21-të. Për t’iu përgjigjur kësaj sfide, studiuesit mendojnë se universiteti duhet ta rishohë raportin me elementë të rëndësishëm si mendimi kritik, kreativiteti dhe inovacioni, duke inkurajuar hapjen dhe rrjetëzimin në një shoqëri ku teknologjia po shkakton edhe transformime ontologjike. Pikërisht në këtë kryqëzim të marrëdhënies ndërmjet arsimit të lartë (AL) dhe teknologjisë, ne e shtrojmë pyetjen nëse AL në Shqipëri (e për vijimësi logjike dhe empirike në të gjithë hapësirën e banuar nga shqiptarë në Ballkan) është i përgatitur për t’i rezistuar kësaj sfide dhe njëkohësisht për ta përqafuar këtë mundësi që ofrojnë transformime kaq të rëndësishme. Ne vërejmë se AL në Shqipëri gjendet i papërgatitur si për sfidën shokuese që sjell transformimi teknologjik, por edhe për mundësitë që krijon ajo në rivitallizimin e tij. Kjo e bën të domosdoshme nevojën për një reformim sa më të shpejtë të AL në Shqipëri, në nivel sistemik, sektorial dhe institucional.

Transformimi i Punës

Revolucioni i katërt industrial është koncept që i përshkruan transformimet që po sjell mbi shoqërinë e shekullit të 20 zhvillimi i një segmenti të veçantë të teknologjisë, që lidhet me automatizimin e proceseve të punës fizike dhe jofizike. Zhvillimi në fjalë përfaqëson një bashkim të teknologjive dixhitale dhe fizike përgjatë zinxhirit të vlerës së prodhimit në një përpjekje për të transformuar prodhimin e mallrave dhe shërbimeve. Kjo konvergjencë teknologjike gjithnjë e më shumë po referohet si revolucioni i katërt industrial dhe ashtu si paraardhësit e saj (revolucionit industrial ishte epoka e parë e makinerisë, elektriciteti i dyti, pastaj elektronika dhe teknologjia e informacionit e treta) premton t’i transformojë mënyrat si jetojmë dhe mjediset ku jetojmë. Inteligjenca Artificiale, robotika, Interneti i Gjërave, automjetet autonome, printimi në 3-D, nanoteknologjia, bioteknologjia, shkenca e materialeve, depozitimi i energjisë dhe informatika kuantike, janë vetëm disa prej teknologjive të cituara. Klaus Schwab-i e sheh revolucionin e katërt industrial të karakterizohet nga “një shkrirje e teknologjive që po mjegullon kufijtë midis sferave fizike, dixhitale dhe biologjike”. Schwab-i arsyeton se për nga shkalla, qëllimi dhe kompleksiteti, transformimi do të jetë ndryshe nga çdo gjë që njerëzimi ka provuar më parë. Forume dhe studiues të rëndësishëm janë përpjekur për “të imagjinuar” pasojat e një zhvillimi të tillë transformues. Megjithëse “shkatërrimi krijues”, në të cilin punët e humbura zëvendësohen me të reja, do të jetë një faktor i rëndësishëm, teknologjitë tona më të reja kanë potencialin e qartë për të eleminuar shumë më shumë vende pune sesa mund të krijojmë. Studimi i Carl Frey-t dhe Michael Osborne-s (2013, 2016) shqyrton sesa të ndjeshme janë punët ndaj automatizimit dhe kompjuterizimit. Ata tregojnë se 47 për qind të fuqisë punëtore amerikane rrezikon automatizimin si rezultat i këtyre prirjeve, teksa 702 profesione mund të zëvendësohen ose preken pjesërisht në dy dekadat e ardhshme. Ndërkohë që duke përdorë të dhënat e fundit nga Banka Botërore, ata sugjerojnë që rreziqet janë më të larta në vende të tjera. Për shembull, vlerësimet e tyre sugjerojnë që shifrat ekuivalente për Kinën dhe Indinë janë përkatësisht 77 për qind dhe 69 për qind. Pavarësisht këtyre të dhënave, revolucioni i katërt industrial përbën edhe mundësi të mëdha për shoqërinë njerëzore dhe për arsimin e lartë në varësi të përshtatjes me këto zhvillime. Një gjë duket e sigurt – në të ardhmen, talenti, më shumë se kapitali, do të përfaqësojë faktorin kritik të prodhimit.

Ndikimi mbi Arsimin e Lartë

Revolucioni i Katërt Industrial na nxit të mendojmë në mënyrë krijuese për të ardhmen e arsimit të lartë në kuadër të transformimeve që po ndodhin në zinxhirin e prodhimit të vlerave dhe në funksion të përgatitjes së forcës së ardhshme të punës. Universitetet e theksojnë rolin e tyre në formësimin e teknologjisë së ardhshme, duke shërbyer si “laboratorë” për inovacionin dhe edukimin e brezave të ardhshëm. Gjithsesi, në mënyrë që AL të mbetet aktori kryesor në formësimin e ofertës së punës, duhet shtruar çështja se si R4I do ta transformojë arsimin e lartë dhe nëse arsimi i lartë do të jetë një pjesëmarrës pasiv në këtë transformim apo do të ndihmojë në formësimin e tij!? Gjatë periudhës së Revolucionit Industrial, arsimi “për epokën industriale, u përqendrua në ‘ndjekja e udhëzimeve, shfaqjen në kohë, respektimin e autoritetit dhe qëndrimin strikt ndaj mënyrave standarde të të mësuarit.” (Blinder, 2006, f.5). Arsimi, gjatë revolucionit të dytë industrial, i fuqizuar nga prodhimi masiv, çimentoi kalimin nga prodhimi tek shërbimet. Përparimet në Teknologjinë e Informacionit dhe Komunikimit (TIK) sollën revolucionin e tretë industrial ose Epokën e Informacionit, duke i transformuar sistemet arsimore kombëtare dhe duke i zgjeruar ofertat e shërbimeve në dispozicion të “klientëve” dhe “konsumatorëve”. Revolucioni i tretë industrial e zhvendosi vëmendjen nga mendimi kritik dhe studenti si qytetar i mirëformuar tek modeli i studentit si klient (Jules, 2017). Kalimi nga revolucioni i tretë industrial (i mbështetur në TIK) në revolucionin e katërt industrial, që bashkon teknologjitë e fushave të ndryshme dhe mjegullon kufijtë midis sferave fizike, dixhitale dhe biologjike – shpërfaq nevojën për një model të ndryshëm universiteti. Inovacioni turbullues po shtyn universitetet për të rikonsideruar mënyrat tradicionale se si universitetet ofrojnë shërbimin e tyre, kurrikulat, mësimdhënien e, gradualisht, zëvendësimin e tyre me alternativa të reja. E ardhmja e arsimit të lartë do të kombinojë një përzierje të programeve personale, të bazuara në vendndodhje, mësimdhënies eksperimentale dhe fleksibilitetit të të mësuarit virtual sinkronik dhe josinkronik. Qeveritë, institucionet e arsimit të lartë dhe sektori privat do të krijojnë ekosisteme mësimore, që shtrihen përtej kampusit universitar tradicional dhe kursit tre ose katërvjeçar. Presioni në rritje nga aktorë të rinj në fushën e trajnimit dhe edukimit teknik (ofruesit e kurseve të hapura online) do t’ia vështirësojnë edhe më shumë potencialin e universiteteve për të përballuar kostot gjithnjë e në rritje në arsimin e lartë në një kontekst shumë të vështirë për sigurimin e burimeve të domosdoshme financiare. Kjo trysni po e zhvendos modelin e arsimit nga ato të bazuara tek njohuritë drejt edukimit për inovacion dhe krijimtari, pasi makineritë vazhdojnë të luajnë role më inteligjente në jetën tonë.

Prirja e reformave në Arsimin e Lartë

Qeverisja në nivel sistemi:
Prirja themelore e vërejtur nga shqyrtimi i literaturës është rikonceptimi i rolit të shtetit në arsimin e lartë, “një zhvendosje e përparësive nga qeverisja e sistemeve arsimore në vlerësimin e atyre sistemeve, me shtetin që funksionon kryesisht si një shtet vlerësues”. (Straubhaar, 2017) Roli i përgjithshëm i shtetit në politikat dhe praktikat arsimore po transformohet, pasi mekanizmat e tregut janë bërë ortodoksia e re. Ndërsa ky transformim ka lëvizur me një ritëm akullnajor në disa shoqëri, në të tjera ai ka çmontuar mekanizmat me në qendër shtetin.
Tri janë qasjet klasike të marrëdhënies komplekse ndërmjet shtetit dhe arsimit të lartë:
i. Modeli humboldtian. Sipas qasjes së parë, roli i shtetit, nëse ka, është të sigurojë autonominë e arsimit të lartë (ose shkencës më saktësisht). Nënsistemi i AL karakterizohet nga një shkallë e lartë e autonomisë dhe izolimit nga drejtimi qeveritar, pavarësisht varësisë nga financat publike. Rezistenca e trupës së profesorëve shqiptarë ndaj reformës në SAL, e propozuar nga qeveria në vitin 2014-2015, ngjan pikërisht me një vetëperceptim të tillë për rolin e profesoratit në kryqëzimin ndërmjet universitetit dhe qeverisë.
ii. Modeli napoleonian. Ai i njeh shtetit një rol të rëndësishëm në ndërmjetësimin e interesave të shoqërisë dhe orientimin e zhvillimit të AL. Shteti pritet të drejtojë aktivitetet shkencore, t’i komandojë dhe kontrollojë ato. Nga ky këndvështrim, AL nuk ndryshon nga shërbimet e tjera të financuara nga publiku (p.sh. kujdesi shëndetësor; drejtësia penale), ku shteti mund të bëjë presion mbi ofruesit e financuar nga paratë publike për të përmbushur qëllimet e gjera të politikës publike.
iii. Modeli anglo-amerikan. Thekson rolin e tregut në qeverisjen e AL. Politikëbërësit filluan t’i referohen mësimdhënies dhe kërkimit shkencor “më tepër si mallra sesa të mira publike”, ndërsa liria akademike është “ripërcaktuar dhe imazhi i shkencëtarit, i mbrojtur nga bota në një kullë të fildishtë, është dënuar” (Ferlie et al., 2008). Sipas këtij konceptimi, studenti sillet si konsumator në tregun e arsimit të lartë dhe “një trysni e tillë do të vepronte si nxitje e dobishme për cilësi më të lartë dhe konkurrenca midis IAL-ve do të rritej” (po aty).
Kjo qasje u frymëzua nga ndryshime të mëdha që ndodhën në konceptimin e shërbimit publik rreth viteve të ‘80-ta në Europën Perëndimore me zhvillimin e të ashtuquajturit Menaxhimi i Ri Publik (MRP). Clark-u (1998) vërejti se edhe në sektorin e AL kishte një prirje për të imituar parimet e MRP për të krijuar atë që ai e quan universiteti sipërmarrës. Ai fokusohet në pesë elementë: (i) fuqizim i bërthamës menaxheriale (ii) zhvillim i funksioneve periferike të universitetit (iii) diversifikimi i bazës së financimit (iv) dhe stimulim i bërthamëës akademike (v) kultura sipërmarrëse (Burton R. Clark, 1998).
Nga shqyrtimi i literaturës, ne i identifikojmë si prirje themelore në reformat e AL në dekadën e fundit një qasje të katërt, e cila është kombinim i elementëve të qasjeve të mësipërme me elementë të ri, që stimulohen nga zhvillimi i teknologjisë dixhitale që mundëson implementim të formave të reja të qeverisjes eficiente. Këto zhvillime janë përgjegjëse për shfaqjen e një forme hibride të qeverisjes së arsimit, që e përdorin biznesin dhe teknikat e tregut për t’i reformuar strategjitë brenda sektorit të arsimit. Kjo lëvizje nganjëherë përshkruhet si mosangazhim i shtetit, por më tepër pasqyron një formë të re të angazhimit të shtetit me AL, kjo pasi universitetet gjithnjë e më shumë identifikohen si “aktorë kryesorë” në “shoqëritë e dijes”. Në këtë panoramë të re “rrjetet dhe partneritetet zëvendësojë komandën dhe kontrollin hierarkik”. Kjo prirje shoqërohet me zhvendosjen e shtetit në një rol jo të drejtëpërdrejtë në AL, duke u fokusuar më shumë në monitorimin dhe garantimin e cilësisë së AL. Kjo është arsyeja se përse shteti ka filluar të referohet gjithnjë e më shumë si shteti vlerësues. Në funksion të kësaj, vihet re krijimi i një rrjeti agjencish publike autonome, që kanë në fokus vendosjen e standardeve dhe monitorimin e përmbushjes së tyre. Tjetër prirje është nxitja e qeverisjes horizontale (shpesh e ndeshim të emërtuar si qeverisja bashkëpunuese), ku krijohet një rrjet institucionesh që prodhojnë qeverisje efiçente të mbështetur mbi parimet e një qeverisjeje të përbashkët. Nga ana tjetër, ka pritshmëri për rritje të llogaridhënies dhe transparencës nga ana e universiteteve.

Qeverisja në nivel institucioni:
Ekziston një shumësi modelesh të qeverisjes së universitetit dhe raportit me institucionet e jashtme. Përgjithësisht vërehen dy modele qeverisje:
• Modelet e qeverisjes unitare dhe (njëdhomëshe) – i referohet strukturave drejtuese, ku një organ qeverisës ushtron kompetenca vendimmarrëse në universitetin e caktuar;
• Modele të qeverisjes së dyfishtë (dydhomëshe) – karakterizohen nga qeverisje nga dy struktura, një organ i tipit senat dhe një trup i tipit bord, që ndajnë kompetencat e vendimmarrjes.
Kjo e fundit nëndahet referuar shpërndarjen së pushtetit, midis:
• modelit “tradicional” – bazohet në ndarjen e kompetencave, ku zakonisht secili organ ka një portofol të veçantë, por po aq të rëndësishëm të përgjegjësive; organi i tipit senat zakonisht është i ngarkuar me punët akademike, ndërsa organi i tipit bord zakonisht ka për detyrë mbikëqyrjen strategjike dhe alokimin e buxhetit.
• modelit “asimetrik” – përfshin organe të tipit senat dhe bord, por me një lloj të ndryshëm dinamikash të kompetencave, ku njëri organ zë një pozitë dukshëm më qendrore në procesin e vendimmarrjes. (Pruvot & Estermann, 2017; 2018)

Pruvot-i dhe Estermann-i, në raportin mbi autonominë universitare në Europë, vërejnë se shumica e sistemeve kanë modele duale të qeverisjes, ku fuqia vendimmarrëse është e përqendruar në njërin nga “dhomat”. Nga kampioni i studiuar (shumica e sistemeve të arsimit të lartë në Europë), dy të tretat (15 sisteme) kanë fuqi të përqendruar vetëm në një organ (model unitar) ose në një nga organet (ose senat ose bord), ndërsa entiteti i dytë ka një fushë më margjinale / të kufizuar për vendimmarrja (modeli i dyfishtë asimetrik). Ata vërejnë, për më tepër, se “organet e tipit bord i ndeshim dy herë më shpesh të pajisura me fuqinë e vendimmarrjes krahasuar me organet e tipit senat.” Një tjetër element i rëndësishëm është edhe kompozimi i bordeve dhe ku qëndron fuqia për emërimin e anëtarëve të jashtëm të këtyre bordeve. Grupet e jashtme të interesit formojnë një grup dominues, të pranishëm në të gjitha organet e tipit “bord” të mbuluara nga kampioni. Mesatarisht, anëtarët e jashtëm zënë rreth 50 për qind të anëtarësisë së organeve të tipit bord. Pak sisteme i lejojnë universitetet të vendosin plotësisht për llojin e anëtarëve të jashtëm. Në shumicën e vendeve të Evropës Veriore, universitetet mund të zgjedhin lirisht anëtarët e tyre të jashtëm, megjithëse në disa prej këtyre vendeve, një autoritet i jashtëm emëron zyrtarisht anëtarë të jashtëm, të cilët propozohen nga universiteti. Në shumicën e sistemeve, qeveria vazhdon ta kontrollojë pjesërisht ose plotësisht emërimin e anëtarëve të jashtëm. Mund të argumentohet se mënyrat qeverisëse në të gjithë sistemet universitare evropiane “janë duke u zhvilluar në drejtim të dhënies së organeve të tipit bord më shumë fuqi përmes rrugëve të ndryshme”. Një tjetër element i rëndësishëm në qeverisjen e universitetit është edhe zgjedhja/emërimi i rektorit/presidentit. Procedurat e përzgjedhjes së lidershipir ekzekutiv ndryshojnë nga vendi në vend. Katër janë modelet e zakonshme:
i. Zgjidhet nga një trupë zgjedhore, e cila zakonisht është e gjerë, që përfaqëson (direkt ose indirekt) grupet e ndryshme të komunitetit universitar (personeli akademik, personeli administrativ, studentët), votat e të cilëve mund të ponderohen.
ii. Zgjidhet nga organi drejtues, i cili zgjidhet në mënyrë demokratike brenda komunitetit universitar (zakonisht senati, d.m.th. organi që vendos për çështje akademike)
iii. Emërohet nga këshilli/bordi i universitetit (d.m.th. organi drejtues që vendos për çështje strategjike)
iv. Emërohet përmes një procesi me dy hapa në të cilin përfshihen si senati ashtu edhe këshilli/bordi (Puvot & Estermann, 2017, p. 16).
Secili nga modelet e mësipërme gjendet në praktikat e vendeve europiane në varësi të shpërndarjes së pushtetit ndërmjet dhomave qeverisëse. Sistemi me dy dhoma (bord/senat) nuk duhet ngatërruar me dualitetin në lidershipin ekzekutiv, model i zbatuar në Shqipëri me reformën e vitit 2015. Një model i ngjashëm gjendet vetëm në Hungari, reformë e implementuar në vitin 2013, ku emërimi i kancelarëve rezultoi në një konfigurim të ri të lidershipit “ku një institucion ka dy shefa ekzekutivë me të njejtën gradë dhe me detyra përplotësuese. Derisa rektori është përgjegjës për strategjinë dhe çështjet akademike, kancelari është përgjegjës për buxhetin dhe administrimin” (Kováts, 2018, p. 661). Raste të tilla të dualizimit të lidershipit janë të rralla dhe bien ndesh me një parim bazë si ai i unitetit të drejtimit.

Financimi i arsimit të lartë

Arsimi i lartë konsiderohet gjerësisht si një shërbim me impakt pozitiv mbi të gjithë shoqërinë jo vetëm për përfituesit individual të shërbimit. Studimet vlerësojnë se ulja e shpenzimeve qeveritare dhe rritja e të ardhurave, si rezultat i nivelit më të lartë të arsimimit, mund të jetë 2 deri në 3 herë më e madhe se kostoja e shtesë e arsimimit. Kur merret në konsideratë edhe efekti i arsimimit në të ardhurat private, përfitimet nga arsimimi shtesë janë pothuajse 5 herë më të mëdha se kostoja e tij. Kjo sugjeron një kthim të konsiderueshëm në investimin publik në arsim, duke përfshirë përfitime të drejtpërdrejta financiare (si rritja e të ardhurave nga taksat) dhe përfitime të tërthorta sociale (si ulja e kostove në programe sociale). Pikërisht për këtë, sektori i AL financohet përgjithësisht nga para publike, megjithëse ka dallime të konsiderueshme sa i përket masës dhe modaliteteve të financimit nga qeveria. Burimet financiare për institucionet e arsimit të lartë, të mbështetura nga fonde publike (IAL), vijnë nga tre burime: (i) qeveritë (ose tatimpaguesit), përmes granteve të votuara nga legjislativi (i njohur gjithashtu si financimi kryesor, alokimi i përgjithshëm); (ii) studentët, përmes tarifave të shkollimit; dhe (iii) subjekte të tjera (si organizata publike dhe private), përmes projekteve, kontratave, operacioneve ndihmëse që gjenerojnë të ardhura dhe donacioneve. Vendet e Europës kontinentale vijojnë ta mbështesin AL kryesisht me financime publike ndërsa në Mbretërinë e Bashkuar dhe në SHBA studentët ngarkohen me barrën e bashkëndarjes së kostos me shtetin apo aktorë të tjerë. Gjithsesi, në shumë vende, shpenzime më të mëdha private janë kanalizuar në AL për shkak të futjes së masave të ndarjes së kostos – domethënë vendosjes ose rritjes së tarifave të shkollimit. Ndarja e kostos është shfaqur në një kontekst në të cilin kërkesa në rritje për shërbime të arsimit të lartë e tejkalon kapacitetin e buxheteve publike të disponueshme për arsimin e lartë. Modelet për financimin publik të IAL ndryshojnë në të gjitha vendet. Shumica e vendeve përdorin formula të financimit që lidhin grantin kryesor që një IAL merr nga autoriteti i tij i financimit (një ministri ose këshill financimi) me treguesit e hyrjes, siç janë regjistrimet e studentëve. Mbështetur mbi parimin se çfarë matet, administrohet, shumë vende kanë aplikuar masa të performancës në alokimin e financimit të AL. Kontratat e Performancës nënkuptojnë një qasje të re drejtimi, me një model kontrate që e zëvendëson mbikëqyrjen e shtetit. Kontratat janë marrëveshje “të individualizuara”, të ngulitura në një kontekst të qartë përgjegjshmërie, që lejojnë qeveritë të drejtojnë synime specifike shoqërore. Financimi i bazuar në performancë është një shembull i përmendur shpesh i një instrument të ri të politikës rregullatore. Kjo nuk do të thotë se shteti heq dorë nga financimi i AL, por e ndryshon modalitetin e financimit për ta rritur konkurrueshmërinë dhe diversitetin ndërmjet operatorëve të AL. Sa i përket përcaktimit të tarifave për studentët, dallohen tre modele kryesore që vazhdojnë të ekzistojnë në Evropë: tarifat mund të përcaktohen lirisht nga vetë universiteti, një autoritet publik mund të vendosë për tarifat ose një autoritet publik dhe universitetet mund të bashkëpunojnë në përcaktimin e tarifave.

Bashkimi i universiteteve

Enrico Moretti, në Gjeografia e Re e Punëve, gjeti që qytetet me përqindje të lartë të punonjësve të kualifikuar ofrojnë paga të larta jo vetëm sepse kanë shumë banorë me diplomë universitare dhe këta banorë fitojnë paga të larta – kjo do të ishte interesante, por jo befasuese – por sepse ndikimi është më i gjerë se kaq. Shkalla e arsimimit të një punonjësi “ka ndikim jo vetëm në pagën e tij, por në të gjithë komunitetin përreth tij”. Ajo që Moretti argumenton është se kur industri të ngjashme të lidhura në zinxhirin e prodhimit të vlerave grupohen me njëri-tjetrin (formojnë clusters), potenciali i zhvillimit është më i madh se kur ato janë të fragmentuara. Bashkimi i universiteteve – në forma të ndryshme – është një prej prirjeve të rëndësishme në Zonën Europiane të Arsimit të Lartë. Shoqata Europiane e Universiteteve vuri re se ndërmjet viteve 2000 dhe 2019 kishte një aktivitet të konsiderueshëm të bashkimit të universiteteve me madhësi të ndryshme gjatë gjithë periudhës dhe në një gamë të gjerë të vendeve. EUA shqyrton 129 raste bashkimesh në 22 vende të Europës, ku shumica e bashkimeve përfshijnë dy institucione. Bashkime që përfshijnë katër ose më shumë institucione janë më të shpeshtat në Francë, si rezultat i ligjit të vitit 2013, që u kërkon universiteteve të grupohen në bashkësi më të gjera. Megjithëse universitetet në SHBA janë shumica të organizuar në sisteme, bashkimi i IAL-ve të ndryshëm është shndërruar në prirje pas krizës ekonomike të vitit 2008. Qëllimi është që të maksimizohet shfrytëzimi i resurseve të kampuseve të ndryshme duke e rritur efikasitetin në administrimin e universiteteve.

Pranimi i Studentëve në IAL

Sistemet e pranimit në universitet kanë për detyrë të zgjedhin ata që kanë potencial për të pasur sukses në arsimin e lartë. Prandaj, sistemet e pranimit mund të vlerësohen mbi aftësinë e tyre për të siguruar një rrugë efikase dhe efektive për suksesin e studimit, por edhe për aftësinë gjithëpërfshirëse të këtij procesi. Pranimi në universitete është proces me dy faza të rëndësishme (i) periudha para hyrjes – që përfshin natyrën e sistemit të shkollimit fillor dhe të mesëm (ii) tranzicioni në arsimin e lartë – procesi i aplikimit dhe hyrjes. Si vijim, sistemi i pranimit në AL përcaktohet nga dy pyetje themelore:
A çojnë të gjitha rrjedhat tek ndonjë formë e arsimit të lartë?
A kanë IAL-të autonomi për të përzgjedhur studentët?
Nga mënyra e kombinimit të përgjigjeve ndaj këtyre pyetjeve, një studim i porositur nga Komisioni Europian o klasifikon së paku katër modele pranimi në AL në vendet europiane të shqyrtuara:

Modeli 1. Përzgjedhja fillon në shkolla:

Dhjetë vende të shqyrtuara kanë një sistem pranimi ku sistemi shkollor parauniversitar ka ndikim të lartë në pranimin në universitet. Jo çdo rrjedhë përmes shkollës së mesme të mundëson pranimin në universitet. Avantazhi i këtyre sistemeve lidhet me efektivitetin. Kanë prirje të kenë nivele të ulëta të papunësisë midis të diplomuarve dhe nivele më të ulëta të mospërputhjes diplomë – vende pune. Nga ana tjetër, këto vende kanë nivele më të ulta të diplomimeve

Modeli 2. Përzgjedhja nga IAL-të:

Rasti i kundërt është kur ndodh pak para përzgjedhje gjatë sistemit të shkollimit parauniversitar. Në këtë raste IAL-të përdorin kritere shtesë për pranimin e studentëve. Tetë vende europiane përdorin një sistem të tillë. Ata kanë prirje të kenë nivele më të larta se mesatarja në pranimin e studentëve, pak më të larta se mesatarja e diplomimit.

Modeli 3. Përzgjedhja minimale:

Nëse as sistemi shkollor nuk i kufizon studentët dhe as IAL-të nuk i zgjedhin, atëherë studentët kanë mundësi më të mëdha për t’u regjistruar në universitet. Këto sisteme kanë rezultate të mira në drejtim të shanseve të barabarta për qasje në arsimin e lartë, por vërehen probleme me cilësinë e të diplomuarve. Ky grup, ku bën pjesë edhe Shqipëria, përbëhet nga 8 vende.

Modeli 4 – Përzgjedhja e dyfishtë:

Modeli i fundit është një hibrid ndërmjet modelit 1 dhe modelit 2. Përbëhet nga vende ku edhe sistemi shkollor edhe IAL-të vendosin në përzgjedhjen e studentëve, duke e kufizuar spektrin e vendimit të tyre. Në këtë model bëjnë pjesë 9 vende. Këto sisteme duket se janë më efikasët sa i përket shkallës së përfundimit të studimeve nga studentët. Ky rezultat duket se arrihet pjesërisht duke përjashtuar studentët më të disavantazhuar..
Më lart i identifikuam prirjet kryesore në zhvillimin e arsimit të lartë si përgjigje ndaj sfidave që sjellin ndryshimet teknologjike dhe konteksti më i gjerë socio-ekonomik (burimet e kufizuara):
• Transformimi i rolit të qeverisë nga komanduese në vlerësuese dhe rregullatore;
• Përqendrimi i agjencive qeveritare në sigurimin e cilësisë në arsimin e lartë;
• Qeverisja shumënivelëshe nëpërmjet ndërlidhjes horizontale të aktorëve relevantë;
• Diversifikimi i burimeve të financimit të universitetit duke e rritur barrën e studentit;
• Bashkimi i universiteteve në funksion të maksimizimit të përdorimit të burimeve;
• Fuqizimi i rolit të bordit, një prirje e konceptuar si “bordizmi”;
• Fuqizimi i rolit menaxherial të lidershipit ekzekutiv;
• Fuqizimi i “qeverisjes së përbashkët” nëpërmjet krijimit të rrjeteve institucionale;
• Përmirësimi i sistemit të tranzicionit nga arsimi parauniversitar në arsimin e lartë.

Prirjet në zhvillimin e AL në Shqipëri

Shqipëria klasifikohet ndër vendet me rritjen më të shpejtë të sektorit të arsimit të lartë në dekadat e fundit. Në vitin 1990, Shqipëria kishte vetëm 14.000 studentë, në vitin 2001, 42.160 dhe kulmin e arriti në vitin 2013 me 172.585 (INSTAT). Rritja e numrit të studentëve nga viti 1990 në vitin 2013 është eksponenciale ose 1100 përqind, një rritje e pahasur në sisteme të tjera në një periudhë kaq të shkurtër kohore. Shqetësues është fakti se pas viti 2014 ka një rënie të vazhdueshme të numrit të studentëve (121.352 në vitin 2023) për arsye demografike të mplakjes së popullsisë dhe emigracionit të lartë të kësaj grupmoshe (INSTAT, 2023). Nëse trendi vijon kështu, 10 vite më vonë Shqiupëria do të keto jo më shumë se 70 mijë studentë.

2013 2023 2033 (parashikim)
Nxënës në sistemin parauniversitar 801,982 554,222 306,462
Studentë në sistemin universitar 172,585 121,352 70,119

Sistemi shqiptar i AL përbëhet nga 41 institucione të arsimit të lartë, nga të cilët 12 IAL janë publike dhe 29 IAL janë jopublike (ASCAL, 2020). Në Shqipëri ka rreth 15 IAL për një milion banorë, gati tetë herë më shumë se Gjermania. Përqindja e studentëve të regjistruar në IAL private përbën relativisht numër të lartë (afërsisht 30 përqind) në krahasim me eksperiencën e vendeve të tjera të Europës. Masivizimi “nuk u bë i ndarë në faza, duke i studiuar ato” dhe “ky faktor çoi deri diku edhe në rënien, ndonjëherë drastike, të cilësisë. Qeveria shqiptare ndërmori një reformë në vitet 2014-2015 për t’i korrigjuar këto zhvillime negative. Megjithëse një reformë e luftuar fort ndërmjet grupeve të interesit, ajo nuk përbën një zhvendosje të fortë të SAL nga sistemi i mëparshëm. Reforma e vendosi theksin në sigurimin e cilësisë, diversifikimin e financimit dhe rritjen e konkurrencën ndërmjet IAL-ve, duke u angazhuar për autonominë e plotë të shprehur në 4 format e saj: akademike, financiare, organizative dhe të personelit. Risia kryesore e ndryshimeve të propozuara – të miratuara me ligji në vitin 2015 – lidhet me qeverisjen institucionale të universitetit. Sistemi zhvendoset nga qeverisje unitare (senati) në qeverisje duale (senat + bord administrimi). Komisioni i reformës e gjeti të domosdoshme që çdo IAL të ketë një sistem qeverisjeje që bazohet në parimet e kontrollit dhe të ekuilibrit mes qeverisjes akademike (senat, rektor, dekan dhe departament) dhe asaj financiare-administrative (bord administrativ, administrator i IAL-së, administrator i fakultetit, administrator departamentesh). Reforma sjell ndryshime në mënyrën e financimit të AL nga shteti, duke e vendosur atë në dy grante themelore: (i) Granti i Politikave të Zhvillimit të Arsimit të Lartë, shpërndarjen e të cilit e bën Agjencia Kombëtare e Financimit (AKF) mbi bazën e kritereve që përcaktohen nga: (a) përparësitë e qeverisë dhe (b) kapacitetet zhvillimore të çdo IAL-je; dhe (ii) Granti i Mësimdhënies që mbulon të paktën 60 për qind të financimit shtetëror në arsimin e lartë dhe që ndahet në: (a) fondin institucional (b) fondin e mbështetjes studentore. Fondi institucional – që përbën pjesën themelore të financimit – u jepet IAL-ve publike, i përllogaritur në bazë të numrit të studentëve që e ndjekin ciklin e parë të studimeve, drejtimin e programeve studimore, si edhe numrit të personelit akademik. Në pikëpamje të kritereve të financimit, reforma nuk sjell ndonjë ndryshim paradigmatik në modelin e financimit të AL nga shteti. Tetë vjet pas miratimit të ligjit dhe akteve nënligjore në zbatim të tij, gjendja e AL në Shqipëri nuk ka reflektuar ndonjë zhvillim të rëndësishëm pozitiv. Reforma e vitit 2015 ishte një shans i humbur për AL në Shqipëri. Ajo jo vetëm që nuk i adresoi problemet e vjetra, por krijoi mbi to edhe probleme të reja. Problemi themelor, që supozohej ta adresonte reforma e vitit 2015, ishte raporti i shtetit me arsimin e lartë. IAL-të publike mbetën funksionalisht, agjenci të Ministrisë së Arsimit, ndërsa administrativisht korporatë jotransparente, ishull i izoluar nga flukset e shoqërisë dhe tregut. Shteti, duke e konsideruar AL si të mirë publike, e vendos veten në rolin e prodhuesit të kësaj të mire teksa kjo e mirë mund të prodhohet në mënyrë më efiçente pa përfshirjen e shtetit në “krijim”. Ky konceptim do ta transformonte rolin e shtetit në AL, ashtu siç dhe është prirja e të gjitha ndryshimeve në sistemet e arsimit të lartë në vendet e zhvilluara.
Reforma e vitit 2015, pikërisht, nuk i adreson dy problemet themelore në AL: (i) marrëdhënien e shtetit me arsimin e lartë; (ii) modalitetet e hapjes së universitetit ndaj tregut dhe shoqërisë në tërësi. Me gjithë rrjetin e institucioneve të krijuara për të siguruar cilësinë (element pozitiv i reformës së vitit 2015), performansa e universiteteve shqiptare është pothuajse e pamatshme. Ende nuk kemi modele të besueshme metrike për ta matur performansën e universiteteve shqiptare, çka do të sillte diferencimin cilësor të tyre. Niveli i regjistrimeve në universitet është në rënie, e për pasojë në një periudhë afatshkurtër universitetet do të gjendet përballë një krize financiare. Financimi publik është në nivelet më të ulëta në rajonin e Ballkanit Perëndimor, mesatarisht 3 për qind në dekadën e fundit – buxheti faktik për vitin 2018 ishte vetëm 2.27 për qind (MASR, 2019) – ndërsa vendet e rajonit shpenzojnë afërsisht 4 për qind, kurse mesatarja e shpenzimeve për AL nga vendet e BE-së është 5 për qind e PBB-së. Shpenzimet tona direkte për arsimin e lartë e kërkimin shkencor variojnë në 0.4-0.6 për qind të PBB-së, përkundrejt 1-3 për qind e mesatares së vendeve të OECD. Shqipëria në vitin 2014 shpenzonte rreth 500-600 euro/student, 4-5 herë më pak se Rumania dhe Bullgaria, ose 8-10 herë më pak se Portugalia e Spanja. Fondi për kërkimin shkencor ishte në masën 0,03 për qind të GDP-së, ndërkohë që edhe në vendet e reja të BE-së buxheti për shkencën është mbi 1 për qind të GD-së. Niveli i suksesit të aplikimeve nga universitetet shqiptare në fondet e Bashkimit Europian është në përqindje shumë të ulët. Nga ky vëzhgim rezulton se gjendja në raport me vitin 2015 nuk është përmirësuar. Kontrolli i Lartë i Shtetit (2018) ka evidentuar: (i) shërbime të limituara ndaj studenteve dhe me shumë hallka burokratike; (ii) mungesë të indikatorëve të matjes së performancës së shërbimeve ndaj studenteve; (iii) cilësi të ulët e shërbimeve të ofruara ndaj studentëve; d) tarifat e shkollimit janë të vendosura jo mbi bazën e analizës së kostove dhe kushteve social ekonomike të vendit. KLSH-ja konstaton se mbetet imediate konsolidimi i autonomisë akademike dhe financiare të IAL-ve publike. Në këto kushte, është e domosdoshme që sistemi i arsimit të lartë t’i nënshtrohet një reforme që do të përbëjë ndryshim paradigmatik të pozicionit të arsimit të lartë në raport me shtetin dhe shoqërinë, nëpërmjet një konsensusi bipartizan që do i garantonte AL pavarësi politike dhe qëndrueshmëri strategjike.

Skicë e një reforme të SAL në Shqipëri

Eksperimenti socialist me arsimin e lartë – që nga hapja e Universitetit të Tiranës me 1957 – ka dështuar. Parimi barazitist “një masë për të gjithë” e ka shndërruar universitetin në organizatë autiste, joproduktive, joefiçente, jotransparente, jokonkurruese – të izoluar nga shoqëria dhe tregu. Qëllimi i reformës duhet të jetë ofrimi i shërbimit i arsimit të lartë publik cilësor, krijues, inovativ dhe gjithëpërfshirës. Objektivi themelor duhet të synojë rritjen cilësore të ofertës akademike të IAL-ve nëpërmjet rritjes së efiçencës dhe konkurrueshmërisë. Kjo mund të realizohet vetëm nëse transformohet marrëdhënia ndërmjet qeverisë dhe arsimit të lartë nisur nga premisa bazë se arsimi i lartë nuk i përket as qeverisë e as komunitetit akademik, por është pasuri publike dhe si e tillë në qeverisjen e sistemit duhet të kenë qasje të gjitha palët e interesuara. Në realizimin e saj duhet pasur kujdes për ta ruajtur ekuilibrin e brishtë ndërmjet llogaridhënies dhe autonomisë nëpërmjet krijimit të mekanizmave që garantojnë hapjen e universitetit ndaj trysnive krijuese të tregut dhe shoqërisë, por që i ruajnë dhe promovojnë liritë akademike. Zhvillimi i teknologjive të reja dixhitale mundëson që ky transformim të udhëhiqet nga kombinimi i praktikave më të mira të zhvilluara nën ndikimin e Menaxhimit të Ri Publik (NPM) dhe Qeverisjes së Rrjetëzuar (NG), duke synuar qeverisje bashkëpunuese në nivel sistemi dhe qeverisje të përbashkët në nivel institucional. Reforma duhet të karakterizohet nga ndryshime themelore në: (1) qeverisjen e sistemit; (2) qeverisjen e IAL-ve; (3) financimin e IAL-ve dhe studentëve; (4) pranimin e studentëve në AL; dhe (5) përqendrimin dhe diversifikimin e universiteteve.

Qeverisja e Sistemit të Arsimit të Lartë

Korniza aktuale ligjore dhe institucionale, që qeveris arsimin e lartë në nivel sistemi, ka në krye të hierarkisë institucionale Ministrinë e Arsimit, Sportit dhe Rinisë dhe agjencitë në varësi të saj: Qendra e Shërbimeve Arsimore (QSHA), Agjencia e Sigurimit të Cilësisë në Arsimin e Lartë (ASCAL), Agjencia Kombëtare e Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit (AKKSHI) dhe Agjencia Kombëtare e Financimit të Arsimit të Lartë (AKFAL). Kjo e fundit nuk është ende funksionale. Megjithëse ligji angazhohet për garantimin e autonomisë së IAL-ve, MASR-ja ka kompetenca të gjera rregullatore mbi universitetet deri në detaje, si formati i hartimit të silabusit lëndor. Në pikëpamje të autonomisë akademike, IAL-të nuk e përcaktojnë as hapjen dhe as mbylljen e programeve të studimit pa miratim nga MASR-ja. Prej shume vitesh, asnjë universitet në Shqipëri nuk ofronte programe të studimeve doktorale, sepse këtë nuk e lejon MASR-ja. Universitetet nuk vendosin dot mbi numrin e stafit akademik, pagën dhe masën e shpërblimit të tyre, megjithëse u njihet kompetenca e rekrutimit të stafit. Formalisht kompetenca e pranimit të studentëve u njihet universiteteve, por roli i tyre është formal pasi është MASR-ja që administron procesin dhe vendos kriteret përjashtuese. Në pikëpamje të autonomisë financiare, IAL-të nuk mund të përcaktojnë tarifat e shkollimit pa miratim nga qeveria, ndërkohë që fondet dytësore mund t’i përdorin vetëm brenda një kornize kufizuese. Universitet gëzojnë autonomi në pikëpamje të qeverisjes së brendshme, por edhe kjo është e kufizuar me ngritjen e bordeve të administrimit dhe administratorëve. Pra, në pikëpamje funksionale, IAL-të funksionojnë si agjenci të MASR-së, ndërkohë që për shkak të sistemit të zgjedhjes së drejtuesve, administrativisht funksionojnë si “ishull” jotransparent. Për shkak të ndikimit të gjerë që ka në zhvillimin e shoqërisë, arsimi i lartë ka natyrë bipartizane, prandaj vendimmarrja mbi të duhet të ketë një natyrë gjithëpërfshirëse, që shkon përtej shumicave politike. Pikërisht për këtë, arkitektura institucionale e SAL duhet të ndryshojë në funksion të rritjes së autonomisë dhe nxitjes së llogaridhënies. Prandaj politikbërësit duhet ta konsiderojnë shkëputjen e AL nga MASR, misioni i së cilës do të përqendrohej tek arsimi parauniversitar. Duke iu referuar modeleve të suksesshme, ligjvënësi mund ta konsiderojë t’ia delegojë qeverisjen e SAL, Autoritetit për Arsimin e Lartë (AAL) – një autoritet kolegjial i përbërë nga Bordi për Arsimin të Lartë (BAL) dhe Komisioneri për Arsimin e Lartë (KAL). Bordi mund të zgjidhet nga Parlamenti në përmbushje të përfaqësimit të palëve të interesuara. Në këtë skemë, Autoriteti është institucion që e drejton zhvillimin strategjik të AL dhe kërkimit me qëllim krijimin e një sistemi koherent të institucioneve të ndryshme me misione të ndryshme, i cili i përgjigjet zhvillimit social, kulturor dhe ekonomik të Shqipërisë në mbështetje të arritjes së objektivave kombëtarë. Bordi duhet të ketë në përbërje përfaqësues të shquar nga bota akademike, e biznesit, medias, artit dhe kulturës; personalitet me arritje të veçanta në nivel ndërkombëtar. Anëtarët e BAL-it duhet të zgjidhen fillimisht me një kohëzgjatje mandati të diferencuar, në mënyrë që të garantohet vijimësia e praktikave të mira dhe të sigurohet përfaqësimin e shumicave politike. BAL-i, me propozim të Kryeministrit, duhet ta emërojë Komisionerin për Arsimin e Lartë, (sipas praktikave me shortlist), i cili do të jetë autoriteti ekzekutiv për qeverisjen e sistemit të arsimit të lartë. Në varësi të tij do të jenë agjencitë që e përbëjnë arkitekturën institucionale të qeverisjes së sistemit të arsimit të lartë, me përjashtim të Auditorit të Arsimit të Lartë (AAL), që mund të shërbejë si kontrollori për mënyrën se si sistemi i arsimit të lartë i përmbush detyrimet e përcaktuara në kornizën ligjore. Auditori mund të vendoset pranë BAL dhe duhet të jetë emërim i Kryeministrit pranë AAL-së. Agjencitë, në varësi të Komisionerit mund të jenë: (i) Agjencia e Sigurimit të Cilësisë në Arsimin e Lartë; (ii) Agjencia e Financimit të Arsimit të Lartë (iii) Agjencia e Shërbimeve të Studentit; dhe (iv) Agjencia e Financimit të Kërkimit Shkencor dhe Inovacionit. Në ngritjen e kësaj arkitekture institucionale duhet mbajtur parasysh sigurimi i llogaridhënies përmes kornizës së sigurimit së cilësisë, financimit të lidhur me performancën, përfshirjes së mekanizmave të tregut dhe pjesëmarrjen e aktorëve të jashtëm në organet drejtuese.
Skica 1. Arkitektura Institucionale e Qeverisjes së Sistemit të Arsimit të Lartë

Qeverisja e Institucioneve të Arsimit të Lartë

IAL-të publike në Shqipëri karakterizohen nga modeli qeverisës dual (me dy dhoma) tradicional, i cili bazohet në ndarjen e kompetencave, ku secili organ ka një portofol të veçantë, por po aq të rëndësishëm të përgjegjësive. Senati Akademik është autoriteti më i lartë për drejtimin akademik të IAL-së; Bordi i Administrimit, si autoriteti më i lartë administrativ, ka për detyrë mbikëqyrjen e administrimit të IAL-së dhe alokimin e buxhetit. Senati përbëhet nga anëtarë të komunitetit akademik, të zgjedhur nga asambletë përkatëse të fakulteteve dhe kryesohet nga Rektori. Bordi i Administrimit (organ i ngritur me ligjin nr. 80/2015) përbëhet nga 7 anëtarë, të cilët në varësi të kontekstit financiar të IAL-së (IAL-të që sigurojnë më pak se 50 për qind të buxhetit nga të ardhurat dytësore), 3 anëtarë zgjidhen nga stafi i brendshëm i IAL-së dhe 4 anëtarë janë të jashtëm, të emëruar sipas procedurës së parashikuar në ligjin nr. 80/2015. Vetëm Universiteti i Tiranës siguron mbi 50 për qind të buxhetit nga të ardhurat dytësore, prandaj 4 anëtarë të Bordit të Administrimit zgjidhen nga ISAL, ndërsa 3 anëtarët e tjerë janë të jashtëm. Ligji nr. 80/2015 krijon dualitet edhe në drejtimin ekzekutiv, duke krijuar dy linja paralele të komandim-kontrollit brenda IAL-së. Linja akademike që drejtohet nga Rektori (i cili përgjigjet para senatit) dhe linja administrative, që drejtohet nga Administratori (i cili përgjigjet para Bordit të Administrimit). Në dijeninë tonë, një model i tillë nuk haset në asnjë vend tjetër, përveçse në Hungari. Ligjvënësi është nisur nga premisa e rritjes së transparencës në administrimin e fondeve publike nga ana e IAL-ve, por kjo skemë organesh paralele jo vetëm që nuk ka garantuar transparencë më të lartë (shih seksionin 4), por ka rritur burokracinë e brendshme institucionale, duke e ulur ndjeshëm efiçencën e IAL-ve. Bordet e IAL-ve janë populluar me njerëz anonimë (ndryshe nga çfarë kërkon fryma e ligjit), ndërkohë që nuk ka organe të ndërmjetme që vendosin komunikim funksional ndërmjet Senatit dhe Bordit. Studimet empirike tregojnë se performanca akademike dhe performanca administrative janë thellësisht të ndërvaruara; janë dy anë të së njejtës medalje. Rritja e cilësisë akademike sjell menaxhim më të mirë institucional; menaxhimi i mirë sjell rritje të cilësisë akademike. Arkitektura e brendshme institucionale e IAL-ve duhet: (i) të garantojë autonominë; (ii) të krijojë konflikt konstruktiv (check and balance); (iii) t’i vendos organet në negociata permanente; dhe (iv) ta fuqizojë lidershipin ekzekutiv efiçent. Të gjitha këto mundësojnë qeverisje të përbashkët dinamike institucionale. Për të realizuar këto, kërkohet kornizë institucionale që ndjek prirjet ndërkombëtare në qeverisjen institucionale të AL.

(i) Bord Drejtimi me anëtar të zgjedhur nga IAL-të (komuniteti akademik) dhe të emëruar nga palët e interesuara (qeveria, komuniteti lokal, biznesi, shoqëria civile, etj.) sipas një skeme të dakordësuar. Përgjegjës për drejtimin strategjik dhe emërimin e lidershipit ekzekutiv të IAL.
(ii) Senati Akademik me anëtar të zgjedhur nga asambleja e personelit akademik në fakultetet e IAL-së. Përgjegjës për dimensionin e zhvillimit akademik të IAL-së.
(iii) Presidenti i IAL (si autoriteti më i lartë ekzekutiv) i cili zgjidhet 2/3 e votave nga Bordi me shpallje publike dhe sipas një modeli metrik të matjes së aftësive. Presidenti në zbatimin e detyrës ndihmohet nga zëvendës përgjegjës për fushat e veprimtarisë së IAL-së.

Financimi i Institucioneve të Arsimit të Lartë

Financimi i AL në Shqipëri mbështet mbi: (i) grantet shtetërore dhe (ii) tarifat e studentëve, si dhe të ardhurat minimale nga aktivitete të tjera kontraktuale. Të ardhurat dytësore në IAL-të publike zënë një përqindje në buxhetin e universitetit, që luhatet nga 21 në 51 për qind, ndërsa pjesa tjetër e shpenzimeve mbështetet nga buxheti i shtetit (taksapaguesit). Burimet e kufizuara financiare janë ndër problemet më kufizuese të zhvillimit të AL dhe aktiviteteve kërkimore të lidhura me të. Është e pamundur të ketë përmirësim të ndjeshëm të cilësisë së AL nëse financimi i AL mbetet në nivelet e diskutuara më lart. Në mënyrë që AL në Shqipëri të fillojë të bëhet konkurrues, duhet së paku ta pesëfishojë financimin. Kjo do të ishte një barrë e papërballueshme nga buxheti i shtetit. Për t’u ballafaquar me sfidën, sistemet e arsimit të lartë në vendet e anëtare të OEDC-së janë përpjekur t’i diversifikojnë burimet financiare. Tre janë prirjet kryesore në nivel ndërkombëtar: (i) ristrukturimi i financimit shtetëror; financimi mbështetur në performacën e IAL-ve është përhapur gjerësisht; (ii) bashkëndarja e kostos me studentët; tarifat e studentëve janë vendosur në vendet që nuk e aplikonin dhe janë rritur në ato vende ku aplikoheshin; (iii) kontrata shërbimi dhe grante nga palë të treta; IAL-të gjithnjë e më shumë po bëhen aktorë në treg për të siguruar burime financiare me anë të shërbimeve. Duhet t’ishqyrtojmë mundësinë e rimodelimit të sistemit të financimit të AL mbështetur në parimin “performanca shpërblehet”, duke (a) rritur efiçencën e përdorimit të parave publike nëpërmjet përmirësimit të mekanizmave të alokimit të fondeve; (b) duke rritur kontributin e përfituesve të drejtpërdrejtë të shërbimit nëpërmjet tarifave të studentëve (c) duke krijuar lehtësi për rritjen e kontributit nga palët e treta nëpërmjet nxitjeve fiskale shpërblyese. Sistemi i financimit të arsimit të lartë që propozojmë më poshtë ndahet paradigmatikisht nga skema aktuale. Premisa nga nisemi është bashkëndarja e kostos. Siç kemi argumentuar më sipër, arsimi i ka karakteristikat e së mirës prublike dhe së mirës private, me përfitues të drejtëpërdrejtë për studentin dhe me ndikim të gjerë në mjedisin shoqëror. Meqenëse një pjesë e konsiderueshme e përfitimeve të arsimit të lartë u takon studentëve, ka kuptim që studentët duhet të angazhohen në mbulimin e së paku gjysmës së kostos. Por, nëse arsimi i lartë krijon përfitime shoqërore përveç atyre personale, atëherë kemi një argument të rëndësishëm për subvencionimin e arsimit të lartë nga ana e qeverisë. Në këto kushte zgjidhja ideale do të ishte subvencionimi nga qeveria i 50 për qind të kostos së arsimit të lartë sipas skemës së mëposhtme:

(i) Granti për financimin e institucionit (40 përqind e totalit), i cili shpërndahet mbështetur në një marrëveshje performanse që mat:
 performancën akademike të IAL-së
 performancën administrative të IAL-së

(ii) Granti për financimin e studentit (40 përqind e totalit), i cili shpërndahet mbështetur mbi bazën e:
 meritës (konceptim i zgjeruar dhe i shkallëzuar i ekselencës)
 nevojës (përcaktimi i kategorive sociale që përjashtohen nga tarifat)
(iii) Granti i politikave strategjike (20 përqind e totalit), i cili shpërndahet për të mbështetur IAL-të dhe programe të posaçme studimi në vështirësi marketizimi (artet liberale) dhe/ose programe të përcaktuara nga qeveria si të rëndësisë së veçantë për zhvillimin e vendit.

Financimi i studentëve bëhet mbështetur mbi parimet e meritës, nevojës dhe përfshirjes së grupeve historikisht të dizfavorizuar (sipas kuotave të dakordësuara). Autoriteti i Arsimit të Lartë, në bashkëpunim me IAL-të, e përcakton Kornizën Kombëtare të Financimit të Studentëve. Nivelin fundor i financueshëm përcaktohet sipas pozicionimit të studentëve në Testin e Vlerësimit të Njohurive. Studenti, në përputhje me kriteret e përcaktuara, e ka të drejtën të regjistrohet në universitetin e zgjedhjes së tij (përfshi IAL-të private). Nëse ai kualifikohet si përfitues i financimit shtetëror, Autoriteti i Arsimit të Lartë është përgjegjës për rimbursimin e kostos së studimeve në IAL-në përkatëse. Financimi i studimeve mund të jetë i pjesshëm ose i plotë në bazë të rezultateve në Testin e Vlerësimit të Aftësive Akademike, subjekt i rivlerësimit mbështetur mbi rezultatet akademike gjatë viteve të studimit. Korniza Kombëtare e Financimit të Studentëve parashikon edhe financimin e studentëve mbështetur në politikat kombëtare strategjike dhe ato të grupeve margjine që përjashtohen nga kriteret cilësorë të sipërshtruar. Korniza përjashton nga subvencionimi i studimeve ata studentë që vijnë nga familje me një nivel të ardhurash që klasifikohen si të larta. Studentët që zgjedhin të studiojnë në universitet private ose trajtohen si ata që ndjekin IAL-të publike ose mund të parashikohen incentiva fiskale në formën e zbritjes së taksave ose rimbursimit të familjeve në masën ekuivalente.

Sistemi i Pranimit në Universitet

Shqipëria bën pjesë në listën e vendeve që kanë sistem pranimi në universitet liberal me numër refuzimi aplikimesh në nivel minimal. Gjithsekush që ka mbaruar një shkollë të mesme – pavarësisht nga lloji i saj – dhe përmbush kriteret e përcaktuara nga qeveria, ka të drejtë të aplikojë për pranim në universitet. Agjencitë qeveritare përcaktojnë renditjen kombëtare të studentëve mbështetur në rezultatet e arritura në provimet e maturës dhe koeficienteve përkatës. Studentët kanë të drejtë të aplikojnë për universitetin dhe programin e preferuar të studimit. Procesi i pranimit është ndërveprim ndërmjet renditjes në listën kombëtare, kuotave të përcaktuara nga marrëveshjet ndërmjet IAL-ve dhe MASR-së për universitetet dhe programet specifike të studimit, si dhe kritereve të vendosur nga vetë universitetet. Pranimi në universitete realizohet në disa faza derisa të ezaurohen preferencat e studentëve dhe të plotësohen kuotat në dispozicion. Procesi i regjistrimit është i lodhshëm, stresues dhe i përqendruar në kohë shumë të shkurtër. Studenti nuk e di universitetin dhe programin e studimit që do të ndjekë deri në momentin e fillimit të vitit akademik, madje disa edhe pasi ka filluar. Roli i universiteteve në procesin e pranimeve është kryesisht pasiv, pasi thjesht zbaton disa kritere formale përjashtuese. Gjithsesi, duhet thënë se modeli i pranimeve në universitet ndikohet shumë edhe nga modeli i sistemit universitar që e karakterizon sistemin e arsimit të lartë. Shqipëria e ka të domosdoshme rritjen e përqindjes së personave që kanë një lloj edukimi të nivelit të tretë, pasi jemi ende poshtë mesatares së së vendeve të Bashkimit Europian. Në funksion të kësaj, Shqipëria duhet t’i qaset parimit të gjitha rrugët çojnë në universitet. Kjo supozon heqjen e pengesave të qendërzuara për pranimet në institucionet e arsimit të lartë dhe delegimin e përgjegjësisë për pranimet tek IAL-të (përfshi mesataren si kriter përjashtues). Zgjedhja duhet të qëndrojë ndërmjet studentit dhe universitetit. Detyrimi i shtetit në këtë rast është të përcaktojë një renditje objektive dhe transparente sipas aftësive të studentëve aspirantë. Kjo listë ka dy funksione
(i) ndihmon shtetin për të kategorizuar studentët që përfitojnë ndihmë financiare sipas mekanizmit të financimit të përshkruar në seksionin e mëparshëm dhe
(ii) ndihmon universitetet t’i identifikojnë dhe ftojnë për aplikim studentët e tyre të mundshëm në kohë shumë më të avancuar.
Lista gjenerohet me anë të një provimi kombëtar të testimit të aftësive akademike, Testi i Vlerësimit të Aftësive Akademike. Testi mund të zhvillohet nga qendra kombëtare e provimeve, por për të tejkaluar kufizimet profesionale dhe për shmangur mosbesimin, për realizimin e tij mund të kontraktohen qendra me reputacion ndërkombëtar për realizimin e testeve të ngjashme. Kjo do të shërbente për ndihmuar studentët që të mendojnë për zgjedhjen e universitetit shumë më herët se përfundimi i maturës shtetërore dhe do t’i shtynte universitetet t’i përmirësojnë strategjitë dhe procesin e rekrutimit të studentëve.
Natyrisht, kjo skicë nuk përfshin trajtimin e shumë probleme të tjera që do të duhet të marrin parasysh çdo reformë e mundshme, përfshi inkurajimin e bashkimit dhe përqendrimit të Universiteteve për t’u përballuar me sfidën e rritjes së kostove dhe uljes së numrit të studentëve; profilizimin e universiteteve duke konsideruar gjithë hapësirën shqipfolëse si potencial të madh zhvillimor; konsiderimin e potencialit të ndarjes së Universitetit nga Kolegjet Profesionale që ofrojnë trajnime më të shkurtra dhe në përputhje me kërkesat imediate të tregut. Koha nuk është në anën tonë.
Rezultatet e vlerësimit të indeksit të PISA për vitin 2023 e bëjnë të domosdoshme të mendojmë në këtë drejtim. Megjithëse këtu trajtuam vetëm problematikën e arsimit të lartë, është e domosdoshme që çdo reformë e mundshme të jetë gjithëpërfshirëse dhe të harmonizojë zhvillimin në të gjitha ciklet e arsimit./Revista Shenja