Beogradi zyrtar dhe në veçanti Ministri i Brendshëm, Vulin, kanë filluar të intensifikojnë përdorimin e konceptit ‘bota serbe’, koncept i cili në shtrirjen e vet maksimale synon bashkimin e të gjithë serbëve nën një shtet të vetëm. Ky koncept i Beogradit duket se gjen frymëzim nga i njëjti koncept i përpunuar dhe aplikuar nga Moska zyrtare, veçanërisht mbas vitit 2007. Artikulli i mëposhtëm është një analizë e konceptit të ‘botës ruse’, nga i cili mund të kuptojmë shumë edhe mbi konceptin e ‘botës serbe’.  

Përpjekjet e Moskës për të forcuar ndikimin e saj në Euroazi vazhdojnë të shkaktojnë ankth në shtetet përgjatë periferisë së Rusisë, në Evropë dhe në Shtetet e Bashkuara. Kapaciteti i Rusisë për të angazhuar bashkatdhetarët rusë perceptohet gjerësisht si një nga instrumentet kryesore të ndikimit të Moskës në rajon dhe një mjet për të rikrijuar statusin e fuqisë së madhe të Rusisë. Një shqyrtim më i afërt i politikës së Rusisë tregon, megjithatë, se përfitimet taktike afatshkurtra kompensohen nga kosto serioze, të dëmshme afatgjata, jo më e rëndësishmja prej të cilave është një zvogëlim i efikasitetit të politikës së bashkatdhetarëve si një mjet i politikës së jashtme. Megjithatë, narrativa e një Bote Ruse është bërë një faktor kryesor në zhvillimin e identitetit kombëtar post-sovjetik të Rusisë dhe angazhimin e saj me peizazhin gjeopolitik euroaziatik.

Konceptet e “bashkatdhetarëve jashtë vendit” dhe “botës ruse” kanë evoluar brenda dy diskurseve të ndryshme por të mbivendosura. Secili prej këtyre koncepteve ka historinë e vet intelektuale. Megjithatë, këto ide kanë diçka të përbashkët. Në thelb, të dyja pasqyrojnë tensionin midis kufijve aktualë shtetërorë të Federatës Ruse dhe hartave mendore të “rusizmit” që ekzistojnë në mendjet e shumë rusëve.

Në vitin 1992, Presidenti Boris Yeltsin dhe Andrei Kozyrev, ministri i parë i jashtëm i Rusisë, futën termin “bashkatdhetarë jashtë vendit” në leksikun politik. Termi i referohet individëve që jetojnë jashtë kufijve të vetë Federatës Ruse, por ndjejnë se kanë një lidhje historike, kulturore dhe gjuhësore me Rusinë. Këta njerëz duan t’i ruajnë këto lidhje pavarësisht statusit aktual të shtetësisë së tyre. Që nga viti 1994, koncepti është zhvilluar në një politikë konkrete shtetërore, duke u shfaqur në një sërë ligjesh dhe programesh shtetërore, si dhe nëpërmjet disa vendimeve të politikës së jashtme.

Edhe pse më parë ishte artikuluar nga Presidenti Vladimir Putin, koncepti i “Botës Ruse” filloi të depërtonte në diskursin politik vetëm në vitin 2007. Ky koncept ka konotacione të gjera filozofike dhe është shumë më i shtrirë se termi “bashkatdhetarë”. Ndërsa kjo e fundit bazohet në norma dhe përkufizime ligjore, “Bota Ruse” është një ide e përcaktuar thjesht mbi bazën e vetëidentifikimit. Në vitin 2014, këto terma praktikisht u konvergjuan brenda fjalorit politik rus, duke formuar një narrativë nacionaliste për domosdoshmërinë e ringjalljes së Rusisë si një fuqi e madhe dhe revanshin e saj në hapësirën post-sovjetike.

Pavarësisht rëndësisë së tij të re, ky artikulim dhe pyetja themelore që ngre koncepti i botës ruse nuk janë çështje krejtësisht të reja. Për të paktën 300 vitet e fundit, konfuzioni mbi kufijtë që përcaktojnë popullin rus ka qenë një faktor kryesor në zhvillimin historik të Euroazisë. Në atë kohë, nuk ka pasur kritere të qarta dhe as historikisht të qëndrueshme për të dalluar “ne” nga “ata” në ndërgjegjen kolektive kombëtare ruse. Kufijtë politikë, historikë, kulturorë dhe etnikë, si dhe hartat mendore tërësisht subjektive që drejtojnë të menduarit e shumicës së rusëve sot, nuk ndajnë asnjë kongruencë dhe përcaktimet e këtyre kufijve janë në lëvizje të vazhdueshme dhe të hapura për debate të vazhdueshme. Ky fenomen ka implikime të mëdha dhe kontradiktore për perspektivat për stabilitet, siguri dhe paqe në rajon. Vështirë se ndonjëherë një komb modern, si një “komunitet i imagjinuar”, ka qenë kaq i pasigurt për kufijtë e tij dhe mekanizmat përmes të cilëve mund të institucionalizojë marrëdhëniet e tij me fqinjët.

Thelbi i debateve mbi kufijtë e sotëm në Euroazi është pasiguria e vazhdueshme e marrëdhënieve midis Federatës Ruse dhe vendeve fqinje të populluara nga rusë etnikë dhe sllavë të tjerë lindorë. Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, miliona ish-qytetarë sovjetikë e gjetën veten të ndarë sipas kufijve të rinj politikë dhe shumë nga ata që e konsideronin veten si “rusë” u bënë qytetarë (ose persona pa shtetësi) të shteteve të reja të pavarur tanimë fqinjë. Ky është realiteti themelor, ose “objektiv”, dhe është zgjedhja e elitës kombëtare të Rusisë nëse do ta ngrejë apo jo çështjen e këtyre territoreve dhe popullsive në nivelin e agjendave zyrtare të politikës së brendshme apo të jashtme – dhe në çfarë konteksti.

Për nacionalistët rusë, pyetja ka qenë gjithmonë jo nëse, por kur, me çfarë mjetesh dhe deri në çfarë kufijsh gjeografikë të populluar nga rusët etnikë duhet të ribashkohen me atdheun historik. Gjatë vitit 2013, qeveria e Federatës Ruse nuk e ndoqi një axhendë të tillë. Në vend të kësaj, Moska u përpoq të rriste ndikimin e saj ekonomik dhe politik mbi qeveritë e shteteve euroaziatike. Angazhimi kuptimplotë i bashkatdhetarëve në këtë kontekst ishte i kufizuar, pjesërisht nga niveli i ulët i mobilizimit politik (me disa përjashtime, mes tyre edhe Krimea). Në vitin 2014, pas një periudhe ndryshimesh dramatike në Ukrainë, Moska në mënyrë efektive u fokusua në ndjekjen e agjendës radikale nacionaliste në aneksimin e Krimesë dhe fillimin e projektit Novorossiya që kërkonte të shpërbënte Ukrainën. Kohët e fundit, pas dështimit në Ukrainën lindore, Moska është përpjekur t’i kthehet biznesit si zakonisht në marrëdhëniet e saj me botën ruse; megjithatë, kthimi në kursin e politikave të viteve 1992-2013 është bërë thuajse i pamundur për shkak të nivelit të lartë të ndërgjegjësimit dhe ndjeshmërisë së shtuar ndaj “çështjes së re ruse” midis qeverive të shteteve fqinje.

Një periudhë përmbajtjeje dhe maturie

Pas rënies së Bashkimit Sovjetik, u shfaqën dy qasje kryesore ndaj “çështjes së re ruse”. I pari ishte një diskurs nacionalist për një “popull të ndarë”. Në Rusinë post-sovjetike, figura të rëndësishme brenda opozitës intelektuale dhe politike, nga Aleksandër Solzhenicini te Genadi Zyuganov, argumentuan se rënia më e madhe e Rusisë ishte mospërputhja midis kufijve shtetërorë të sapo zhvilluar dhe të ashtuquajturve kombëtarë (të kuptuar në terma etnikë). E dyta ishte politika e plogësht dhe joefektive ndaj bashkatdhetarëve rusë jashtë vendit që po miratohej nga qeveria. Moska ndoqi një politikë të moderuar në këtë drejtim deri në vitin 2014.

Në vitet e para kaotike pas rënies së Bashkimit Sovjetik, disa anëtarë të rangut të lartë të udhëheqjes ekzekutive ruse ishin në marrëveshje me anëtarët e opozitës për çështjet që kishin të bënin me marrëdhëniet me diasporën ruse. Kjo ishte veçanërisht e dukshme në periudhën që zgjati nga dhjetori 1991 deri në miratimin e kushtetutës së re në dhjetor 1993. Zëvendëspresidenti Alexander Rutskoy dhe këshilltari presidencial Sergey Stankevich këmbëngulën që Rusia të njohë Krimenë dhe Transnistrinë si entitete sovrane në bazë të pluralitetit të popullsia që banonte atje fliste rusisht ose të paktën rusisht. Presidenti Boris Jelcin mendonte ndryshe. Gjatë viteve 1990, Rusia nuk mbështeti ndjenjat irredentiste në Krime, Kazakistanin verior, apo në ndonjë vend tjetër me një komunitet të konsiderueshëm etnik rus. Kishte mjaft retorikë të ashpër, veçanërisht për trajtimin e pakicave ruse për çështjet e shtetësisë në Letoni dhe Estoni, por hendeku midis fjalëve dhe veprave ishte i dukshëm. Operacioni më i madh ushtarak rus gjatë këtyre viteve u zhvillua në Osetinë e Veriut dhe Abkhazi, zona pa komunitete të mëdha ruse. Natyra e matur e politikës së Rusisë në lidhje me rusët që jetonin në “jashtë vendit të afërt” ishte faktori më i rëndësishëm në sigurimin e paqes në pjesën tjetër të hapësirës post-sovjetike gjatë këtij çerek shekulli.

Ndryshime revolucionare dhe sfida të reja

Ngjarjet në Ukrainë në fund të vitit 2013 dhe në fillim të 2014 u interpretuan në Moskë si një grusht shteti i nxitur nga Perëndimi në territorin e Botës Ruse. Sipas fjalëve të Presidentit Putin: “Dhe me Ukrainën, partnerët tanë perëndimorë kanë kaluar kufirin… Në fund të fundit, ata ishin plotësisht të vetëdijshëm se ka miliona rusë që jetojnë në Ukrainë dhe në Krime”. Më 7 mars 2014, sekretari i shtypit i Presidentit Putin, Dmitri Peskov, duke komentuar ngjarjet në Krime, njoftoi se Putin ishte garantuesi i sigurisë në botën ruse. Ky pretendim pasqyroi një ndryshim thelbësor në narrativën zyrtare të Kremlinit në lidhje me statusin e Rusisë dhe detyrimet ndërkombëtare – një zhvendosje nga artikulimi i një shteti-komb në një entitet më të madh me kufij të pasigurt. Në këtë mënyrë, koncepti i botës ruse është “sigurizuar” dhe kufijtë shtetërorë post-sovjetikë u përcaktuan si thjesht të kushtëzuar. Kënaqësia e Kremlinit me mirëqenien e rusëve etnikë në shtetet fqinje u bë kushti më i rëndësishëm i paprekshmërisë së këtyre kufijve. Kremlini gjithashtu filloi të mbështesë në mënyrë aktive segmentet e vogla por të zëshme të diasporës ruse që vetë-identifikoheshin si përfaqësuesit politikë të botës ruse që kërkonin drejtim nga Moska.

Njëkohësisht me këtë ndryshim në politikën zyrtare, makina propagandistike e Kremlinit pretendoi se për herë të parë që nga rënia e Bashkimit Sovjetik, interesat e rusëve jashtë Rusisë po mbroheshin në mënyrë vendimtare dhe efektive nga Moska. Në nëntor 2015, Presidenti Putin njoftoi në Kongresin e pestë Botëror të Bashkatdhetarëve që jetojnë jashtë vendit se ribashkimi i Krimesë dhe Sevastopolit me Rusinë ishte bërë një faktor i rëndësishëm në konsolidimin e rusëve jashtë vendit dhe të gjithë botës ruse.

Në fakt, Rusia – pasi kishte arritur atë që u portretizua si një sukses i madh – në fakt kishte dobësuar pozicionin e saj strategjik në Euroazi. Sot, Bota Ruse perceptohet nga qeveritë e të gjitha shteteve fqinje me dyshim ose armiqësi të plotë si një instrument i ndikimit politik të Moskës dhe – në skenarin më të keq – një koleksion përfaqësuesish në një pushtim të mundshëm rus siç po ndodh në Lindje të Ukrainës. Projekti fillimisht kulturor i Botës Ruse, në qendër të të cilit ishte avancimi i gjuhës ruse, është diskredituar si në sytë e qeverisë ashtu edhe në sytë e publikut në shumë shtete fqinje.

Rusët në vendet fqinje përballen me sfida të reja. Si i tillë, interpretimi i ri i Botës Ruse e ndërlikoi statusin e komuniteteve të diasporës, dhe veçanërisht të anëtarëve të saj të suksesshëm dhe të mirëintegruar. Në Letoni dhe Estoni, kontaktimi me rusishtfolësit duke thjeshtuar procedurat e natyralizimit, ose duke mbrojtur statusin e gjuhës ruse si gjuhë e dytë në rajonet me shumicë ruse, ose adresimi i shqetësimeve të tyre në lidhje me çështjet e arsimit është bërë politikisht më e vështirë se përpara 2014-ës. Rusishtfolësit janë bërë objekt i fushatave propagandistike dhe janë gjetur nën vëzhgimin e ngushtë të agjencive të ndryshme të inteligjencës në afërsi e Rusisë.

Retorika e Kremlinit për botën ruse është zbutur gjatë vitit 2015 dhe në 2016, me Moskën që po përpiqet gjithashtu të ringjallë politikat e saj bashkatdhetare të para 2014. Qeveria miratoi një Program të moderuar të Punës me Bashkatdhetarët në 2015-2017. Ministria e Jashtme, Agjencia Federale për Komonuelthin e Shteteve të Pavarura, Bashkatdhetarët që jetojnë Jashtë dhe Bashkëpunimi Ndërkombëtar Humanitar (Rossotrudnichestvo), dhe organizatat joqeveritare të financuara nga qeveria vazhdojnë t’i referohen botës ruse dhe mbështetjes së bashkatdhetarëve si një përpjekje legjitime, “fuqi e butë”, diplomaci publike, mbrojtje e të drejtave të njeriut dhe nw kontekstin e marrëdhënieve kulturore. Pavarësisht përpjekjeve të tilla, ky nuk është padyshim imazhi mbizotërues i botës ruse jashtë Rusisë. Pikëpamja e Botës Ruse si një rrjet aktiv i grupeve të skajshme, potencialisht të rrezikshme, të mbështetura (ose të drejtuara) drejtpërdrejt nga Moska është bërë e zakonshme, veçanërisht në Evropën Lindore dhe në shtetet baltike.

Ndikimet në Euroazi

Nga komunitetet ruse jashtë vendit, asnjë nuk përballet me një sfidë më të madhe se ajo në Ukrainë. Sot, Ukraina është efektivisht një kauzë e humbur brenda kontekstit të botës ruse. Për pjesën më të madhe të popullsisë së Ukrainës dhe për të gjithë klasën politike, ideja e botës ruse është bërë sinonim i luftës. Për më tepër, ndikimi i Rusisë në Ukrainë është zvogëluar ndjeshëm, pjesërisht sepse tani nuk ka gjasa që një kandidat miqësor ndaj Rusisë nga Ukraina lindore të fitojë një sondazh kombëtar pa mbështetjen e popullsisë së Krimesë. Shumë rusë etnikë kanë filluar të identifikohen më fort me shtetësinë e tyre ukrainase, ndërsa ata, besnikëria e të cilëve është e shumëfishtë, dinamike dhe shpesh e pasigurt, e kanë parë luftën në Donbas dhe i janë shmangur një sprove të ngjashme në territoret e tyre të origjinës. Potenciali i Moskës për të mobilizuar rusët jashtë zonave të vogla në Donbass është zvogëluar kështu ndjeshëm.

Përtej Ukrainës, Bjellorusia dhe Kazakistani janë shtetet kyçe ku “çështja ruse” do të jetë vendimtare për sigurinë, stabilitetin politik, suksesin e procesit të nacionalizimit dhe ndërtimin e shteteve-kombe të qëndrueshme kur të ndodhë trashëgimia politike. Dobia e narrativës së Botës Ruse në marrëdhëniet me Bjellorusinë tashmë është reduktuar ndjeshëm dhe në shumë mënyra është bërë kundërproduktive. Presidenti Alexander Lukashenko ka tërhequr tradicionalisht entuziastët e integrimit të ngushtë me Rusinë për mbështetje politike. Në vitin 2015, megjithatë, ai u orientua, duke u paraqitur disa herë me kritika të ashpra për pretendimet se Bjellorusia është pjesë e Botës Ruse. Në funksion të zgjedhjeve të shtatorit 2016, Lukashenko ka futur në mënyrë efektive filtra për të parandaluar që mbështetësit aktivë të Botës Ruse të hyjnë në parlament. Ai ka qenë gjithashtu rezistent ndaj bazës së forcave ajrore ruse në Bjellorusi dhe forcimit të mëtejshëm të lidhjeve ekonomike.

Në Kazakistan, ku numri absolut i rusëve etnikë dhe madhësia e tyre si përqindje e popullsisë së përgjithshme janë ulur ndjeshëm që nga fillimi i viteve 1990, autoritetet janë të vendosura të përcaktojnë dhe forcojnë një identitet të ri kombëtar. Vërejtjet e Putinit për qëndrimin e Kazakistanit “brenda të ashtuquajturës “botë e madhe ruse”, e cila është pjesë e qytetërimit botëror” në gusht 2014 nuk u mirëpritën nga elita kazake. Zbatimi i një programi për kalimin nga alfabeti cirilik në atë latin i shpallur në shkurt 2016 është pjesë e përpjekjes për të distancuar vendin sa më shumë nga koncepti i Botës Ruse.

Nga perspektiva e sigurisë euro-atlantike, “çështja ruse” në Estoni dhe Letoni është e një rëndësie të madhe. Pas aneksimit të Krimesë, çdo kërkesë legjitime për mbrojtjen e të drejtave kulturore ose gjuhësore të popullsisë rusishtfolëse në shtetet baltike përballet me një nivel të pashembullt dyshimi. Kjo minon përpjekjet lokale për të përmirësuar situatën e atyre popullatave. Rusët në Estoni dhe Letoni që jetojnë në Narva dhe Daugavpils (zona me një përqendrim të lartë të folësve rusisht, por më pak të integruara dhe të begata se në Riga ose Talin) mund të paraqesin disa mundësi për ideologët dhe zbatuesit e “pranverës ruse”. Shumë rusë në Letoni dhe Estoni priren të kenë pikëpamjen e Moskës për konfliktin në Ukrainë. Megjithatë, kundërmasat e ndërmarra nga agjencitë e sigurisë dhe të inteligjencës estoneze dhe letoneze, të drejtuara kundër përpjekjeve për të mbështetur aktivistët lokalë nga Rusia, duken të jenë shumë serioze, dhe gjithashtu ka pasur lëvizje, ende të pamjaftueshme, për të përmirësuar integrimin e këtyre komuniteteve, duke ndihmuar në eliminoni edhe tërheqjen e ideve të tilla. Ngritja ushtarake e NATO-s në rajon gjithashtu redukton shanset për çdo lloj ndërhyrjeje ruse të stilit të Krimesë ose të stilit të Donbasit. Vendimi i aleancës për të forcuar praninë e saj përpara në shtetet baltike duke vendosur batalione të gatshme për luftim është përforcimi më i rëndësishëm i mbrojtjes kolektive që nga fundi i Luftës së Ftohtë. Leva potenciale e Rusisë në Lituani, ku popullsia ruse është e vogël dhe e shpërndarë, ka qenë gjithmonë shumë më e kufizuar sesa në Estoni apo Letoni.

Dyshimi ndaj Rusisë i mbajtur nga shumë anëtarë të elitës moldave gjithashtu është intensifikuar. Në kohën kur qarkullonte ideja e projektit Novorossiya në vitin 2014, mundësia për të shtuar Transnistrinë në orbitën e Botës Ruse dhe në procesin e rivizatimit të kufijve u ngrit në rritje. Megjithatë, kjo çështje është hequr nga rendi i ditës.

“Çështja ruse” nuk është aq e rëndësishme ndërkombëtarisht në vendet e tjera të ish-Bashkimit Sovjetik. Situata në Azinë Qendrore dhe Kaukazin e Jugut nga këndvështrimi i pozitës dhe interesave të njerëzve rusë dhe rusishtfolës ka mbetur në thelb e pandryshuar pas vitit 2014. Diaspora ruse atje është relativisht e vogël, e plakur dhe vazhdon të tkurret. Ai nuk është i mobilizuar dhe si rrjedhim nuk mund të bëhet instrument i politikës së jashtme ruse.

Përfundime

Politika ndaj bashkatdhetarëve dhe koncepti i botës ruse u konceptuan si mjete për të lejuar Moskën të nderonte njëkohësisht kufijtë post-sovjetikë dhe të adresonte shqetësimet e atyre që nuk i perceptonin ato si plotësisht legjitime. Në vitin 2014, kjo retorikë dhe politika u vendosën për qëllime të ndryshme, përkatësisht justifikimin e aneksimit të territorit sovran dhe mbështetjen për separatistët në një vend fqinj. Bota Ruse u bë korniza konceptuale që stimuloi dhe justifikoi qasjen e re të Rusisë. Pasi aneksoi Krimenë, Putini demonstroi se ndarjet e sotme politike të peizazhit post-sovjetik nuk janë rezultat i padiskutueshëm i Marrëveshjes së Belavezhës, marrëveshjes që shpalli të shpërbërë Bashkimin Sovjetik, por më tepër një pikënisje për një proces kompleks dhe të paparashikueshëm që filloi në vitin 1991 dhe vazhdon edhe sot e kësaj dite. Koncepti i botës ruse i lejon Moskës të mbajë kufijtë e paqartë, të paktën retorikisht, me pasoja të pasigurta për sigurinë rajonale. Megjithatë, në 2015 dhe 2016, u bë gjithnjë e më e vështirë dhe kundërproduktive për Moskën që të përfshijë këtë koncept në politikën e saj të jashtme.

Brenda Rusisë, ekziston një konsensus se Moska ka njëfarë përgjegjësie ndaj atyre njerëzve që e identifikojnë veten si rusë ose rusishtfolës dhe që jetojnë në shtetet pasardhëse të ish-Bashkimit Sovjetik. Jashtë Rusisë, këmbanat e alarmit bien kur Moska flet për mbrojtjen e bashkatdhetarëve apo të botës ruse, pas aneksimit të Krimesë dhe fillimit të konfliktit në Ukrainën lindore. Instrumenti i përdorur dikur si fuqi e fortë nuk mund të kthehet lehtësisht përsëri në një mjet me fuqi të butë.

Gusht, 2016

Igor Zevelev është një bashkëpunëtor vizitor te Programi i Rusisë dhe Euroazisë në Qendrën për Studime Strategjike dhe Ndërkombëtare në Uashington, D.C.