Ky artikull u botua për herë të parë në revistën e njohur ndërkombëtare Foreign Affairs nga ish- diplomati i njohur britanik, analisti i gjeopolitikës, Timothy Less. Autori së pari konstaton që zgjidhja që (nuk) iu dha Ballkanit pas shpërbërjes së ish Jugosllavisë nuk është e qëndrueshme, ka krijuar shtete jofunksional dhe mbart premisën e konflikteve të ardhshme. Timothy less, i cili në dukje përfaqëson  mendimin e një komuniteti të gjerë strategjik dhe politikbërësish, propozon ravijëzimin gradual të Ballkanit mbi baza etnike, proces që historikisht nuk u lejua të ndodhë në Ballkan. Zhvillimet politike të mëpastajme, përfshi edhe propozimin për rishikimin e kufijve ndërmjet Serbisë dhe Kosovës, nuk dalin jashtë kuadrit të këtij artikulli.   

Zgjidhja politike në ish-Jugosllavi po shpërbëhet. Në Bosnje, shteti më i dobët në rajon, serbët dhe kroatët po ngrenë një sfidë të përbashkët ndaj marrëveshjeve të paqes të Dejtonit, nje grup delikat kompromisesh që e mbajnë vendin të bashkuar. Në Maqedoni, figurat politike nga pakica e madhe shqiptare po bëjnë thirrje për federalizimin e shtetit në vija etnike. Në Kosovë, minoriteti serb po insiston në krijimin e një rrjeti të enklavave vetëqeverisëse me pavarësi efektive nga qeveria qendrore. Në Luginën e Preshevës të Serbisë, shqiptarët po agjitojnë për autonomi më të madhe. Në Mal të Zi shqiptarët kanë kërkuar një ent vetëqeverisës. Në Kosovë dhe Shqipëri, ku shqiptarët kanë pavarësinë e tyre, nacionalistët po bëjnë presion për një shtet të bashkuar shqiptar.

Është e lehtë të hedhësh poshtë të gjithë këtë si thjesht zhurmw nw hava  e politikanëve oportunistë. Por do të ishte gabim të injorohej vullneti i elektoratit, të cilët vazhdimisht kanë treguar pakënaqësinë e tyre me status quo-në multietnike dhe kërkojnë ndryshime. Zgjedhja me të cilën përballen politikëbërësit perëndimorë është ose të njohin legjitimitetin e këtyre kërkesave dhe të ndryshojnë rrënjësisht qasjen e tyre ose të vazhdojnë me politikën aktuale dhe të rrezikojnë ripërtëritjen e konfliktit.

NJE IDE E BUKUR

Kur Jugosllavia u shemb në fillim të viteve 1990, nuk kishte asgjë të paracaktuar për atë që do të pasonte. Një mundësi ishte shfaqja e shteteve-kombe, të krahasueshme me ato gjetkë në Evropë; një tjetër ishin shtetet multietnike të bazuara në kufijtë e brendshëm administrativë. Në fund, Perëndimi përcaktoi natyrën e zgjidhjes post-jugosllave duke njohur pavarësinë e republikave të vjetra jugosllave brenda kufijve të tyre ekzistues. Duke vepruar kështu, ata udhëhiqeshin jo vetëm nga besimi se kjo do të promovonte drejtësinë dhe sigurinë, por edhe nga një bindje ideologjike se nacionalizmi ishte burimi i paqëndrueshmërisë në Evropë. Multietniciteti shihej si një parim organizues i zbatueshëm, madje i dëshirueshëm.

Fatkeqësisht, ky vendim preu interesat më themelore të grupeve minoritare në zhvillim, të cilat e panë veten të dënuar me status të klasit të dytë në shtetin e dikujt tjetër. Në vitet 1990, shumë morën armët në përpjekje për të siguruar ndarjen formale. Më pas, kudo që kjo dështoi, pakicat kanë luftuar për të siguruar sa më shumë autonomi të jetë e mundur brenda shteteve të tyre adoptuese. Duke pasur parasysh rezistencën e grupeve të shumicës ndaj fragmentimit të politikave të tyre, këto përpjekje për ndarje kanë krijuar tension në sistemin nervor të shteteve të ndryshme multietnike të rajonit.

Si rezultat, Perëndimi ka qenë i detyruar gjatë dy dekadave të fundit të zbatojë marrëveshjen që i imponoi ish-Jugosllavisë, duke vendosur misione civile të drejtuara nga OKB-ja dhe trupa të NATO-s si gardianë rajonalë. Në fillim, Uashingtoni mori drejtimin, por pasi Shtetet e Bashkuara ulën praninë e tyre në Ballkan gjatë dekadës së fundit, përgjegjësia kryesore për ruajtjen e zgjidhjes post-jugosllave i kaloi Bashkimit Evropian. Duke vepruar kështu, BE-ja zëvendësoi fuqinë e fortë të ushtrisë amerikane me fuqinë e butë të zgjerimit. Supozimi i tij ishte se vetë akti i përgatitjes për anëtarësimin në BE do t’i transformonte shtetet e varfra autoritare në vende ku sundonte ligji, të begatë, demokratikë, në të cilat pakicat e pakënaqura do të ishin të kënaqura të jetonin.

Për një kohë të shkurtër gjatë dekadës së fundit, kjo politikë dukej se po funksiononte. Megjithatë, shqetësimi i pakicave përfundimisht e bëri të qartë se qasja e BE-së nuk mund të zgjidhte problemet e krijuara nga multietniciteti. Keqkuptimi qendror ishte se pakicat do t’i jepnin prioritet më të madh reformës politike dhe ekonomike sesa ankesave për territorin dhe sigurinë, të cilat nuk do të kishin më rëndësi pas anëtarësimit në BE. E gjithë kjo kishte kuptim për evropianët që jetonin në parajsën e tyre pas-historike, por nuk u jepnin ujë minoriteteve të vendosura në mbretërinë hobsjane të Ballkanit, të paaftë për të siguruar as nevojat e tyre më parësore – sigurinë, të drejtat dhe prosperitetin e tyre.

Në vend të kësaj, çështjet e qeverisjes dhe ekonomisë, dhe shqetësimet edhe më periferike si arsimi dhe mjedisi, u shtynë në margjina, pasi institucionet politike u bllokuan nga pyetjet e pazgjidhura për territorin, identitetin dhe ekuilibrin midis pushtetit qendror dhe rajonal. Bosnja, Kosova dhe Maqedonia dita-ditës ishin të zhytur në mosfunksionim politik, stanjacion ekonomik dhe korrupsion institucional, edhe pse fqinjët e tyre më homogjenë, si Shqipëria, Kroacia, madje edhe Serbia, filluan të përparojnë.

Politika ndërlikohet më tej nga euroskepticizmi që po përhapet tani në të gjithë Evropën, i cili kërcënon çdo shpresë të mbetur se integrimi mund të çojë në stabilizim. Një sondazh i Eurobarometrit vitin e kaluar sugjeroi se vetëm 39 përqind e qytetarëve të BE-së janë në favor të zgjerimit dhe 49 përqind e kundërshtojnë atë. Në fillim të këtij viti, votuesit në Holandë vendosën në një referendum të bllokojnë integrimin e Ukrainës në BE; ishte, në fakt, një votë kundër zgjerimit. Qeveritë e mëparshme si në Austri ashtu edhe në Francë janë zotuar gjithashtu të kushtëzojnë zgjerimin e ardhshëm me një referendum kombëtar.

Si rezultat, procesi i zgjerimit ka ngecur. Trembëdhjetë vjet pas nisjes së tij në një samit në Selanik, katër nga gjashtë shtetet joanëtare të BE-së në rajon ende nuk kanë hapur negociatat për anëtarësimin në BE. Serbia ka filluar vetëm paraprakisht dhe Mali i Zi, shteti më i përparuar i rajonit, ka mbyllur vetëm përkohësisht dy nga 35 kapitujt e negociatave, katër vjet pas fillimit. (Në të kundërt, vendet e Evropës Qendrore përfunduan të gjithë procesin e negociatave brenda të njëjtit hark kohor.)

Për t’i komplikuar gjërat, Rusia po përdor ndikimin e saj për të penguar procesin e integrimit, duke inkurajuar pakicat e pakënaqura si serbët e Bosnjës që të përshkallëzojnë kërkesat e tyre për separatizëm dhe duke kërcënuar qeverinë pro-integruese në Mal të Zi. Turqia po ushqen mbështetjen e muslimanëve të pakënaqur si boshnjakët dhe shqiptarët maqedonas. Dhe Kina me entuziazëm po u ofron qeverive në të gjithë rajonin financime pa kushtëzime për investime në infrastrukturë, duke minuar përpjekjet e Perëndimit për të promovuar reformat e brendshme të bazuar në kushte.

Pothuajse çdo shtet kohët e fundit ka përjetuar trazira serioze pasi njerëzit humbasin besimin në fuqinë e BE-së për t’i çliruar ata nga gjendja e tyre aktuale e mungesës së shpresës, varfërisë dhe korrupsionit. Shtuar këtyre tensioneve, pakicat po përpiqen të marrin kontrollin e fatit të tyre duke kërkuar të drejtën për një territor të veçantë në vendet ku qeveria qendrore ka në mënyrë të pashmangshme prioritet interesat e grupit të shumicës. Ky kombinim faktorësh tashmë po destabilizon Ballkanin dhe, nga ana tjetër, po kërcënon të minojë zgjidhjen post-jugosllave.

Për momentin, aftësia e BE-së për të ruajtur status quo-në në Ballkan nuk është shpenzuar plotësisht për shkak të vetos së saj kolektive për ndryshimet kufitare në rajon. Ndërkohë, Brukseli po vazhdon të shtrydhë çdo grimë të fundit të levës nga politika e tij e integrimit. Në dy vitet e fundit, ajo i ka shtyrë të gjitha ngecjet e rajonit – Shqipërinë, Bosnjën dhe Kosovën – një hap më pranë anëtarësimit.

Por BE-ja është ende duke luftuar fuqishëm për të imponuar autoritetin e saj. Diplomatët evropianë nuk ishin në gjendje të zgjidhnin një krizë politike dyvjeçare në Maqedoni që filloi kur partitë qeverisëse, të cilat sapo fituan zgjedhjet e parakohshme, u implikuan në regjistrimet e përgjuara që zbulonin korrupsionin e madh dhe kriminalitetin e plotë. BE-ja gjithashtu nuk arriti të përfundojë një marrëveshje për normalizimin e marrëdhënieve midis Serbisë dhe Kosovës. (Në fakt, marrëdhëniet midis dy qeverive po përkeqësohen.) Ndoshta më e rënda, Republika Srpska e Bosnjës vazhdoi me një referendum të diskutueshëm në tetor, pavarësisht protestave të BE-së, për ruajtjen e festës së saj kombëtare, të cilën gjykata më e lartë e Bosnjës e konsideroi diskriminuese ndaj joserbëve dhe për të cilën diplomatët perëndimorë thanë se shkelte kushtetutën e Dejtonit që e mban të bashkuar Bosnjën. Paaftësia e mëvonshme e BE-së për të ndëshkuar udhëheqësit serbë të Bosnjës përmes sanksioneve mund t’i inkurajojë ata të organizojnë një referendum pavarësie.

NJE REALITET I MJERE

Ajo që do të ndodhë më pas, natyrisht, është një çështje spekulimi. Sipas të gjitha gjasave, zgjidhja post-jugosllave do të vazhdojë të mbështet në ligj. Por grupet separatiste mund të fitojnë lehtësisht një lloj pavarësie funksionale duke hedhur poshtë autoritetin e qeverisë qendrore dhe më pas duke pritur për rrethana më të përshtatshme, siç është kolapsi i BE-së, për të zyrtarizuar këtë ndarje. E lënë e pakontrolluar, situata rrezikon të rrëshqasë drejt konfliktit të ripërtërirë pasi popullsia shumicë lufton për të ruajtur integritetin e shteteve të tyre.

Nëse ky është rreziku, atëherë si duhet të përgjigjen politikëbërësit? Konsiderata kryesore është se politika ekzistuese e stabilizimit përmes integrimit, në masën që ka funksionuar ndonjëherë, ka ecur plotësisht në rrjedhën e saj, duke pasur parasysh përfundimin efektiv të zgjerimit të BE-së. Duke vazhduar më tej me një politikë të vjetëruar që mbështetet në një shpërblim të pakapshëm dhe pa asnjë sanksion për mospërputhje, Perëndimi po ia dorëzon fuqinë e iniciativës revizionistëve vendas dhe sponsorëve të tyre të jashtëm, Rusisë dhe Turqisë, të cilët po ndjekin politika me interesa personale që shkurtojnë përtej objektivave të Perëndimit.

Disa argumentojnë se politika ekzistuese mund të funksiononte nëse Brukseli do të përpiqej pak më shumë, duke mbështetur premtimin e tij për anëtarësim në BE me përpjekje më të mëdha për të promovuar bashkëpunimin rajonal, demokracinë, transparencën, zhvillimin ekonomik, etj. Megjithatë, ky është mendim në formë dëshirore. Premtimi për anëtarësim në BE është thyer dhe secila prej këtyre iniciativave është provuar e dështuar gjatë 20 viteve të fundit.

Të tjerët, veçanërisht grupet e shumicës në terren, argumentojnë se Evropa duhet të jetë e ashpër me politikanët që mbrojnë separatizmin, siç bëri Uashingtoni në të kaluarën. Kjo mund të funksiononte nëse Evropa do të ishte e gatshme të ndërhynte në rajon për një kohë të pacaktuar. Por konteksti politik ka ndryshuar rrënjësisht gjatë dekadës së fundit. Askush nuk dëshiron një mision tjetër civil dhe kërcënimi i një grupi të tillë si serbët e Bosnjës thjesht do ta çonte atë në krahët e hapur të Rusisë.

Prandaj kërkohet një qasje e re radikale që të krijojë një paqe të qëndrueshme duke adresuar burimin themelor të destabilitetit në Ballkan: mospërputhjen e kufijve politikë dhe kombëtarë. Eksperimenti shumetnik dy dekadash ka dështuar. Nëse Perëndimi do t’i qëndrojë besnik qëllimit të tij të kahershëm për të ruajtur paqen në Ballkan, atëherë ka ardhur momenti për të vënë pragmatizmin përpara idealizmit dhe për të planifikuar një tranzicion të graduar drejt shteteve-kombe të konstituuara siç duhet, ku popullsitë e të cilëve mund të përmbushin interesat themelore politike.

Duke pasur parasysh ndarjet në Evropë, Shtetet e Bashkuara duhet të marrin kontrollin e procesit. Në terma afatshkurtër, Uashingtoni duhet të mbështesë fragmentimin e brendshëm të shteteve multietnike ku e kërkojnë pakicat – për shembull, duke pranuar ofertën e shqiptarëve për federalizimin e Maqedonisë dhe kërkesën e kroatëve për një entitet të tretë në Bosnje. Në afat të mesëm, Shtetet e Bashkuara duhet të lejojnë që këto territore të ndryshme të krijojnë lidhje të ngushta politike dhe ekonomike me fqinjët e tyre më të mëdhenj, si lejimi i shtetësisë së dyfishtë dhe krijimi i institucioneve të përbashkëta, duke mbetur zyrtarisht pjesë e shtetit të tyre ekzistues.

Në fazën përfundimtare, këto territore mund të shkëputen nga shtetet e tyre ekzistuese dhe të bashkohen me vendin e tyre amë, ndoshta fillimisht si rajone autonome. Një ent kroat në Bosnje do të bashkohej me Kroacinë; Republika Srpska dhe veriu i Kosovës me Serbinë; dhe Lugina e Preshevës, Maqedonia perëndimore dhe pjesa më e madhe e Kosovës me Shqipërinë. Ndërkohë, Mali i Zi, i cili mund të humbasë enklavat e tij të vogla shqiptare, mund të qëndrojë i pavarur ose të bashkohet me një Serbi të zgjeruar. Në ndjekjen e këtij plani, Shtetet e Bashkuara nuk do të hapnin terrene të reja, por thjesht do të ringjallnin vizionin uillsonian të një Evrope që përbëhet nga kombe vetëqeverisëse – por për një pjesë të kontinentit ku ky vizion nuk është zbatuar kurrë.

Ky skenar paraqet në mënyrë të pashmangshme, vështirësi dhe rreziqe, megjithëse jo aq serioze sa ato që ekzistojnë në qasjen e politikave ekzistuese të dështuara. Serbia do të duhej ta lëshonte Kosovën, minus veriun, por kompensimi do të ishte realizimi i një shteti kombëtar serb në territorin ku dominojnë serbët. Shqiptarët në mënyrë të ngjashme do të duhet të heqin dorë nga veriu i Kosovës. Më problematike, boshnjakët dhe maqedonasit do të duhet të pranojnë humbjen e territorit me të cilin janë të lidhur sentimentalisht dhe pa ndonjë kompensim të konsiderueshëm territorial.

Në të vërtetë, ky do të ishte thjesht një zyrtarizim i realitetit ekzistues. Por Shtetet e Bashkuara dhe Evropa do të duhet të qetësojnë tranzicionin duke investuar shumë në zhvillimin e tyre ekonomik dhe duke përfshirë një sërë partnerësh ndërkombëtarë – duke përfshirë Turqinë, Rusinë dhe shtete kyçe rajonale Shqipërinë, Kroacinë dhe Serbinë – që të angazhohen për sigurinë e tyre. Gjatë një periudhe tranzicioni, Uashingtonit dhe të tjerëve mund t’u duhet gjithashtu të vendosin paqeruajtës për të ruajtur kufijtë e shteteve të zgjeruara shqiptare, kroate dhe serbe.

Por ky do të ishte vetëm një angazhim i përkohshëm, në kontrast me dislokimin aktual të nevojshëm për të mbështetur një status kuo jo legjitime – 4300 trupa në Kosovë, duke përfshirë rreth 600 nga Shtetet e Bashkuara dhe 600 trupa të tjera në Bosnje. Në fund të fundit, është më e lehtë të imponosh një ndarje sesa një bashkëjetesë të padëshiruar.

Këto sugjerime mund të tronditin ata që janë investuar shumë në politikën aktuale të shumetnicitetit. Por debati për Ballkanin është mbizotëruar për një kohë të gjatë nga diplomatë dhe akademikë perëndimorë, të cilët mohojnë atë që është e qartë për pothuajse të gjithë në terren: se shumetniciteti në rajon është një ide e bukur dhe një realitet i mjerueshëm.

Nuk ka dyshim se zhbërja e zgjidhjes ekzistuese do të ishte e ndërlikuar. Megjithatë, një proces i menaxhuar i ndarjes së grupeve me interesa kombëtare të ndryshme, në vend të bashkëjetesës së dhunshme për hir të një qëllimi ideologjik abstrakt, do të eliminonte rrezikun më serioz me të cilin përballet rajoni – domethënë, shpërbërja e pakontrolluar dhe konflikti i ripërtërirë. Gjithashtu do t’u jepte vendeve të tilla si Bosnja dhe Kosova një shans më të mirë për t’u zhvilluar në afat më të gjatë. Kjo është jashtëzakonisht e preferueshme ndaj status kuo-së.

Perëndimi, pas shumë vitesh të humbura, duhet të ketë besimin për të përqafuar një qasje të re që ndërpret supozimet e ngurtësuara. Për administratën e re, ekziston tani një mundësi e paprecedentë për të rimenduar një politikë që ka qenë e metë që nga fillimi i saj. Në një akt të fundit shërbimi ndaj Ballkanit, Shtetet e Bashkuara duhet të përfundojnë punën që kanë nisur shumë kohë më parë, këtë herë njëherë e përgjithmonë.

Foreign Affairs – 20 Dhjetor 2016

*Titulli në origjinal është “Dysfunction in the Balkans’   

*Timothy Less është studiuesi kryesor në projektin e Qendrës për Gjeopolitikë mbi Studimet e Shpërbërjes në Universitetin e Cambridge, Mbretëria e Bashkuar. Hulumtimi i tij fokusohet në prishjen e rendit politik ekzistues në Evropë, forcat që drejtojnë këtë proces dhe rendin e ri politik. Ai aktualisht është duke zbatuar një program kërkimi në Ballkan pasi zgjidhja aktuale në rajon është nën presion në rritje. Para kësaj, ai kaloi një dekadë duke punuar si analist, diplomat dhe politikëbërës në Zyrën e Jashtme dhe Komonuelthit Britanik, ku, ndër të tjera, ai drejtoi Zyrën e Ambasadës Britanike në Banja Luka (Bosnje) dhe departamentin e Institucioneve të BE-së në Londër.